زنان نوازنده در زمان قاجار

انسیه بخارایی

نوازندگی زنان ایرانی سابقه‌ای طولانی دارد. در زمان ناصرالدین شاه، زنان بسیاری در عرصه‌ی موسیقی فعال بوده‌اند. گفته می‌شود همسران شاه به‌خاطر علاقه‌ی خود به موسیقی یا رقابت با زنان دیگر، دسته‌های زنانه تشکیل می‌دادند و  این زمینه‌ای برای آموزش موسیقی به آنان شده بود.

اما مهمترین اتفاق موسیقی دوران قاجار که توسط زنان در زمان فتحعلی شاه صورت گرفته و اکثر مورخان آن را به ثبت رسانده‌اند، تشکیل گروه موسیقی زنان است که البته به آن “دسته” می‌گفتند. دسته‌ها که همان گروه‌های موسیقی بودند، به زنانه و مردانه تقسیم می‌شدند. گاهی یک دسته به‌صورت خانوادگی با همراهی پدر و مادر و دختران فعالیت می‌کردند. گاهی نیز زنان دوره‌گردی بودند که در دسته‌های مختلف در خیابان‌های شهر ساز می‌زدند و هنرنمایی می‌کردند.

“گلبخت خانم ترکمانی” و “کوچک خانم تبریزی” دو تن از زنان دربار از طرف شاه ماموریت یافتند که علاوه بر مسئولیت برگزاری مراسم عزاداری و روضه‌خوانی، عهده‌دار تاسیس یک دسته موزیک زنان نیز بشوند تا در جشن‌ها، این دسته‌های مذکور، دربار شاهی را مسرور کنند.

به گفته‌ی روح‌ا… خالقی، از میان این زنان تقریبا هیچ‌کدام در جریان موسیقی تاثیرگذار و برجسته نبوده‌اند و اگر در این میان کسی فعالیت ارزشمندی داشته مجال هنرنمایی پیدا نکرده و از دربار شاه خارج نشده است.

از میان زنان نوازنده‌ی آن دوران نام تعدادی در تاریخ ثبت شده است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم :

ـ تاج‌السلطنه

«تاج‌السلطنه»  مهمترین شخصیت زن دوره قاجار که بیش و پیش از اینکه موسیقیدان باشد یک منتقد سیاسی ـ اجتماعی بوده است. وی دختر ناصرالدین شاه بود که به قولی به‌رغم بیزاری نخستینش از تحصیل، به آموختن موسیقی، نقاشی، زبان فرانسه و مطالعه‌ی ادبیات و فلسفه دل بست. نام او در میان زنان آهنگساز آمده. او از تعلیم پیانو نیز بهره‌مند بود. از این بانوی هنرمند، تصنیفی در بیات اصفهان به یادگار مانده است. از نوشته‌های به جای مانده از او برمی‌آید که تحصیلات عالیه داشته و گستاخانه نظام استبدادی دربار پدر و برادرش را به تمسخر می‌گیرد. او مدافع مشروطیت، حقوق زنان، آزادی، برابری و قانون بود و بسیاری از مشکلات کشور را حاصل عدم کفایت شاهان قاجار می‌دانست. همچنین با شاعران آزادیخواهی همچون میرزاده عشقی ارتباط داشت و عارف قزوینی در ابیاتی او را ستوده ‌است.

ـ سلطان خانم

از زنان آهنگساز و از کسانی بود که توانست از دایره‌ی مطرب‌پرور اندرونی پا فراتر بگذارد و موسیقی ایرانی را تعلیم، ببیند.

او که از یک خانواده‌ی متوسط تهران بود بنا به ذوق سرشار و عشق بسیاری که داشت به فرا گرفتن موسیقی مصمم شد و از سرزنش بزرگان نهراسید. قیود اجتماعی را نادیده انگاشته و در کلاس درس آقا علی‌اکبر فراهانی به تلمذ پرداخت.

از آثار سلطان‌خانم به‌دلیل نبودن وسایل ضبط و نگاشته نشدن نت چیزی در دست نیست جز یک ترانه با نام «بُتا بُتا» در دستگاه چهارگاه.

ـ عصمت‌الدوله

نام این دختر از دختران ناصرالدین شاه در یادگیری موسیقی، شهرت زیادی دارد. گفته می‌شود او اولین زنی است که در ایران پیانو نواخته است. ظاهرا، روایت صحیح‌تر این ماجرا این است که عصمت کنیزی به نام تبسم داشته و از سرور‌الملک، سنتورنواز بنام دربار ناصری می‌خواهد که به آن کنیز پیانو یاد بدهد. تبسم هرچه از پیانو می‌آموخته به عصمت‌الدوله نیز یاد می‌داده است.