زخم بستر چیست و چه باید کرد؟

ا. امیردیوانی

اصطلاح «زخم بستر» یا زخم فشار، حاکی از آسیب پوست و بافت زیر آن بر اثر فشار مداوم و محروم ماندن آن ناحیه از خون‌رسانی و اکسیژن است. هر نوع فشار پیاپی، مثلا ناشی از گچ‌ گرفتن اندام به طرز ناصحیح احتمالا به پوست لطمه می‌زند و از آنجا که فشار در انتقال حس به عصب مداخله می‌کند، بیمار از پیدایش گزند بی‌خبر است. زخم بستر در نقاطی آشکار می‌شود که در نتیجه طاقباز خوابیدن بلندمدت، پوست بر استخوان فشرده می‌شود (سرین‌ها، ران‌ها، قوزک‌ها و پاشنه‌ها). زخم‌های یاد شده در افراد مفلوج و ناتوان که در تخت، بی‌حرکت دراز می‌کشند، شایع‌ترند و با آسیب یا عفونت خفیف پوست شدت می‌یابند. نخستین هشدار، سرخ شدن پوست ناحیه‌ی تحت فشار است. چنانچه بلافاصله در رفع فشار اقدامی صورت نپذیرد، زخم بستر سریعا پدیدا می‌آید که امکان دارد خیلی دشوار باشد. مراقبت و پرستاری اصولی، اثربخش‌ترین راهکار در پیشگیری از زخم بستر است. شیوه‌های مراقبت عبارت است: از تغییر منظم حالت خوابیدن بیمار، قرار دادن بالشتک نرم در زیر نواحی تحت فشار و توجه وسواس‌گونه به بهداشت پوست.

بدن ما بافتی زنده است که مدام نیاز به خون جهت تامین اکسیژن و مواد غذایی و پس دادن مواد زاید دارد. همه‌ی اعضای بدن دارای دستگاه خون‌رسانی بسیار ظریفی می‌باشند و تنها برخی از بخش‌ها همانند مو و ناخن که بافت مرده عاری از دستگاه مذکور هستند. درون کره‌ی چشم نیز چون وجود رگ از گذر درست نور ممانعت به عمل می‌آورد، کار انتقال مواد به یاخته‌های مثلا عدسی چشم از طریق تراوش به داخل مایعات چشم انجام می‌یابد. هر زمان که این دستگاه با اشکال روبرو شود، یاخته‌ها به تدریج ضعیف‌تر می‌شوند و عوامل میکروبی که در سطح پوست هستند، فرصت می‌یابند به درون پوست رخنه کنند و چون خون‌رسانی سست شده است، در نتیجه یاخته‌های تن یعنی گلبول‌های سفید نیز کمتر بدین نواحی می‌آیند و تمام اینها زمینه‌ساز بروز زخم می‌شود. زخم بستر بیشتر در کسانی رخ می‌دهد که ناچارند به مدت طولانی در یک وضعیت روی تخت دراز بکشند که یا با لطمات نخاعی روبه‌رو هستند و یا تمام مدت روز را در صندلی چرخدار سپری می‌کنند.

زخم بستر عمدتا در محل برجستگی‌های استخوانی پدید می‌آید از قبیل پشت، ناحیه‌ی تحتانی کمر، پاشنه‌ی پا، شانه‌ها، آرنج‌ها و هر نقطه‌ای که بافت عضلانی‌اش اندک است و در صورت فشار به راحتی عبور جریان خون، مختل می‌شود.

عوامل زمینه‌ساز زخم بستر

مهم‌ترین عامل سن است، چراکه در سالمندان در حالت عادی نیز جریان طبیعی خون به نحو مطلوبی انجام می‌گیرد.

وجود ضایعات نخاعی و یا مشکلات عصبی و ناتوانی شخص در به حرکت درآوردن اعضای بدن از سایر عوامل پیدایش زخم بستر است.

در امراض مزمن همچون بیماری قند هم، مبتلایان به سبب عدم جریان طبیعی خون، گرفتار زخم در اندام‌های تحتانی بویژه پاها می‌شوند. از همین روی چنانچه به دلیلی ناچار شوند به مدت طولانی بستری شوند، امکان ایجاد زخم بستر در آنان خیلی زیاد است. سوءتغذیه و ضعف دستگاه ایمنی بدن نیز عامل پراهمیت دیگری جهت ایجاد اینگونه زخم‌هاست.

رطوبت پیاپی پوست مثلا در بی‌اختیاری ادرار و مدفوع موجب بروز این نوع زخم‌ها می‌شود و اشخاصی که پوست نازک و شکننده دارند و یا به ناراحتی‌های پوستی دچارند درصد ابتلای ایشان نسبت به اشخاص معمولی بسیار بیشتر می‌باشد.

زخم بستر در 4 مرحله طبقه‌بندی می‌شود که مرحله 4 وخیم‌ترین حالت آن است. وهله‌های چهارگانه عبارتند از:

1ـ در مرحله ابتدایی آن، سطحی‌ترین نوع آسیب‌دیدگی به صورت جلدی است و رنگ پوست سرخ می‌شود.

2ـ این مرحله با آسیب‌دیدگی لایه‌ی سطحی پوست همراه است ولی این آسیب‌دیدگی از لایه‌ی میانی پوست فراتر نمی‌رود.

3ـ در مرحله‌ی سوم، ضایعه تمامی لایه‌های پوست را متاثر می‌سازد و ممکن است به بافت‌های زیرپوستی نیز صدمه بزند.

4ـ در مرحله‌ی چهارم، زخم کاملا عمقی است و به درون عضلات، تاندون‌ها یا حتی استخوان‌ها نیز نفوذ می‌کند.

مهم‌ترین اقدام، جلوگیری از پیدایش این زخم‌هاست. نباید بگذاریم تا فرد بیمار به وهله‌ای برسد که این زخم پدیدار شود. پراهمیت‌ترین اقدام، حرکت دادن بیمار از وضعی است که چند ساعت از آن می‌گذرد، بهتر است این کار هر 2 الی 3 ساعت صورت گیرد تا خون‌رسانی به خوبی به تمام نقاط صورت گیرد.

چنانچه بیمار ناچار از بستری شدن به مدت طولانی است می‌توان از تشک مواج استفاده کرد که از فشار به نقطه‌ی ویژه‌ بکاهد. هر روز باید پوست را معاینه کرد تا از پیدایی زخم در همان مراحل اولیه پیشگیری کرد. پوست باید پیوسته تمیز و خشک نگه داشته شود و لازم است از مالیدن الکل و پودر به آن جداً پرهیز کرد. رعایت بهداشت و تعویض ملحفه‌ها بسیار موثر تواند بود.

فرد بیمار باید حتما از تغذیه‌ی مناسب برخوردار باشد. مصرف مایعات به اندازه‌ی کافی پوست را نرم نگه می‌دارد و از خشک کردن آن جلوگیری می‌کند. از مواد حاوی کافئین مانند نوشابه‌ها، چای و غیره استفاد نشود. سیگار نیز که نیاز به توصیه ندارد و ترک آن لازم است زیرا مانع از اکسیژن‌رسانی خوب می‌شود.

در صورتی با رعایت این موارد، زخم به وجود آمد، چه باید کرد؟

باید حتما موقعیت شخص را تغییر دهید تا به سوی محل دچار ضایعه، فشار وارد نکند. محل زخم را همواره تمیز نگه دارید. زخم را با سرم شست‌و‌شو کاملا ضدعفونی کنید و بافت‌های مرده اطراف آن را بردارید. می‌توانید یک گاز استریل با سرم خیس کنید و به آرامی روی زخم بکشید تا بافت‌های مرده، کنده شوند. برداشت بافت‌های مرده در این بافت‌ها خیلی اهمیت دارد.

زخم را پانسمان نمایید و در سراسر روز، پانسمان را سه مرتبه عوض کنید و مراقب ایجاد عفونت در محل زخم باشید و نگذارید عفونت شکل گیرد. زیرا در این صورت بهبود زخم به کندی انجام می‌پذیرد و عوارض شدیدی برای بیمار به بار می‌آورد.

اگر از محل زخم، چرک خارج شد و یا از آن بوی بد متصاعد گردید و یا هرگونه لمس و تماس موجب ایجاد درد شد، بعنی عفونت به وجود آمده است که در این صورت نیاز به مصرف پادزیست (آنتی‌بیوتیک) است و در صورت شدید بودن باید حتی این دارو به صورت وریدی مصرف شود تا از سرایت عفونت به بدن جلوگیری گردد.

چنانچه فردی که دچار زخم بستر عفونی بوده و دچار گیجی و اختلال شعور، تب، لرز، ضعف و افزایش ضربان قلب شود، یعنی عفونت به بدن او انتشار پیدا کرده که خیلی خطرناک است و حتما باید فرد را به پزشک برسانید.

عموما 3 الی 4 هفته پس از مداوا زخم، شروع به بهبودی می‌کند و تدریجا اندازه‌ی آن کوچک می‌شود تا نهایتا پوست جدیدی روی آن تشکیل می‌گردد. مهم‌ترین نکته در این زخم‌ها پیشگیری از ایجاد آن است. از همین روی بیشتر مراقب پوست خود باشید تا از عوارض بعدی آن جلوگیری کنید.

سایر نکات شیوه‌های درمانی

زخم بستر یا زخم فشار با پیشگیری، جابجایی درمان و ماساژ ناحیه‌ی تحت فشار و نخوابیدن روی آن مداوا می‌شود. اما نباید از یاد برد که ماساژ تنها در مرحله‌ی اول اثربخش است و در مراحل بعدی این عمل نه فقط فایده ندارد که موجب نفوذ چرک، به مناطق زیرین و اطراف می‌شود. در زخم‌های چرکی شده، شست‌وشوی زخم با آب و صابون و ضدعفونی با سرم نمکی و محلول بتادین ادامه می‌یابد و با پانسمان، محل زخم بسته می‌شود. (در مورد بتادین بهتر است به علت ورود صدمه به بافت زنده یا از آن استفاده نشود یا این که محلول را بسیار رقیق کرد.)

درباره‌ی زخم‌های کهنه که بافت‌های مرده دارند، نخست باید این بافت‌ها‌ی بدون حیات در محل مناسب همچون اتاق پانسمان، استریل یا در اتاق عمل با چاقو بریده و آنگاه پانسمان شوند و به تناسب شدت عفونت، آنتی‌بیوتیک خوراکی یا تزریقی تجویز شود.

فناوری نوین مداوای زخم بستر

به گفته‌ی دکتر سیدحسین طباطبایی، متخصص پوست و مو و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران: «فناوری جدید در معالجه‌ی این مرض شامل استفاده از لارو حشره، پانسمان کامفیل یا پماد الیز است.» به این ترتیب که لارو مگس را روی زخم و زیر پانسمان قرار داده تا به این طریق بافت مرده خورده شود زیرا ترشح بزاق لارو حشره به تسریع ساخت و ساز بافت می‌انجامد. هرچند که هزینه پانسمان کامفیل و پماد الیز بسیار گران است اما با توجه به پیامدهای ممتاز مداوایشان، به افرادی توصیه می‌شود که توان خرید دارند. ضمنا جهت تسهیل کار بهتر است افراد قطع نخاعی در نواحی تناسلی از پماد الیز سود جویند و در نقاطی مثل کشاله‌ی ران و … از پانسمان کامفیل یاری بگیرند. هنگام پیشرفت بیماری، عفونت وارد خون شده و باعث باکتریمی و در مواردی عفونت خون می‌شود که حتی تا مرگ سریع بیمار نیز پیش می‌رود. به هر حال، این مرض نباید نادیده گرفته شود و اطرافیان بیمار بدین مساله آگاه باشند که امکان دارد مرض یاد شده مشکلات عدیده‌ای را ولو دشوارتر از بیماری پیشین ایجاد کند.

پانوشت:

1-The Pengvin Medical Enegclopedia

2ـ طاهر، لیلا، زخم‌هایی برای خفتگان در بستر، جام‌جم، 6ـ8ـ89، 165

3ـ اصغری، مسعود، زخم بستر، دردی بر دردها!، سلامت، شهریور 84