در تماشای گوهر عتیق قزوین

بررسی زیباشناسی کتیبه‌ها و نقوش تزئینی «مسجد جامع عتیق قزوین»

انسیه بخارایی ـ کارشناس ارشد پژوهش هنر

مقدمه

معماری اسلامی و مخصوصا مساجد همیشه از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار بوده‌اند؛ در واقع دربرگیرنده تمام خلاقیت‌های هنری هنرمندان مسلمان هستند. وجود کتیبه‌ها در معماری اسلامی از خصایص بارز و مهم هر بنایی است و تزئینات کتیبه‌ای معماری مانند گچبری، آجرکاری، سنگ‌کاری و کاشیکاری، توسط هنرمندان، گاهی با کاربرد مجزا و زمانی در تلفیق با یکدیگر، نمایشی شگفت از زیبایی‌ها را پدید می‌آورند.

«مسجد جامع کبیر قزوین» با قدمت نهصد ساله خویش، از نظر معماری زیبا و کتیبه‌های بدیعی که اغلب به خط «کوفی تزئینی» گچبری شده‌اند، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. علاوه بر شیوه‌ی جالب معماری سلجوقی چیزی که در این مسجد بسیار خودنمایی می‌کند کتیبه‌های تزئینی گچبری شده به خط کوفی و حرکات و پیچش‌های اسلیمی و موزون آن است که از جهت زیبایی‌شناسی، طراحی خط و کاربردهای آن جای تامل بسیار دارد. آنچه در این نوشتار به دنبال آن هستیم، شناخت ویژگی‌های زیبایی‌شناختی کتیبه‌ها و برخی عناصر تزئینی همچون نقوش اسلیمی، تأثیرات بصری آنها بر مخاطبین و اهمیت آن در معماری اسلامی است.

این نوشتار، حاصل تلاشی است برای شناسایی و معرفی کتیبه‌ها و مفاهیم تزیینات به‌کار رفته در عناصر معماری مسجد جامع قزوین، که امید است این بنای زیبا و عتیق بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

مسجد جامع کبیر (عتیق)

یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین مساجد ایران «مسجد جامع کبیرقزوین» است. تاریخچه این بنا مربوط به سال 192 (ه.‌ق) هنگام عزیمت هارون‌الرشید به خراسان است که دستور ساخت مسجدی را داد. روایت است که این مسجد در محل آتشکده دوره ساسانی بنا شده است. در سده چهارم، وزیر فخرالدوله دیلمی مدرسه‌ای در کنار‌ آن بنا کرد و فخرالدوله دستور داد دیواری برای مسجد بکشند که ناتمام باقی ماند. در سال ۳۹۳ ه.ق به علت خرابی مسجد تعمیراتی در آن صورت گرفت و تجدید بنا شد.

مسجد جامع قزوین از نظر معماری و کتیبه‌های زیبا و بدیع آن که اغلب به خط کوفی تزیینی گچبری‌شده شهرت دارد، از شاهکارهای هنر معماری سلجوقیان شمرده می‌شود و یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی ایران است. بنای آن با نقشه ۴ ایوانی شامل شبستان گنبددار مناره و ایوان‌های رفیع، محراب و گچ‌بری‌های نفیس و صحن و رواق می‌باشد که در مجموع معرف آثار معماری دوره‌های مختلف اسلامی است.

این مسجد در حاشیه غربی خیابان سپه کنونی واقع شده و دارای گنبد باشکوه، مناره‌های مجلل و ایوان‌های رفیع بازمانده عصر سلجوقی در قرن ششم هجری است که کتیبه‌های تزیینی گچبری‌شده به خط کوفی و حرکات و پیچش‌های اسلیمی و موزون آن روح و جان آدمی را می‌نوازد.

کتیبه‌های مذکور در هر دوره‌ی تاریخی، دارای ویژگی‌های محتوایی و بصری قابل اعتنایی هستند که بررسی آن‌ها می‌تواند گامی در جهت شناخت هرچه بیشتر نحوه‌ی کتیبه‌نگاری در محراب‌ها و سیر تحول یا تکامل آن‌ها به شمار آید.

عنصر کتیبه در معماری سلجوقی

در میان همه‌ی هنرها «خوشنویسی» را می‌توان مهم‌ترین نمود روح هنر اسلامی به‌شمار آورد.

از آنجا که در سده‌های آغازین اسلام، قرآن‌ها به خط کوفی نگاشته می‌شد، این خط دارای تقدس بود، به همین دلیل اولین خطی که در تزیینات اسلامی از جمله معماری وارد شد، «خط کوفی» بود.

کتیبه‌ها به عنوان آشکارترین نمودهای هنر اسلامی در تزئینات معماری، نقش و جایگاه ویژه‌ای دارند که به واسطه‌ی ارتباط خود با مفاهیم مذهبی و شعائر دینی، در جهان اسلام از اهمیت والایی برخوردار هستند و وجود ویژگی‌های هنری مانند فرم، ترکیب‌بندی، تلفیق با سایر نقوش، تکنیک‌های اجرایی و رنگ آمیزی، بر ارزش و اعتبار آن‌ها می‌افزاید.

خط کوفی از سده چهارم هجری به صورت گسترده زینت‌بخش بسیاری از هنرهای کاربردی بود. در معماری اسلامی هم هنرمندان مبتکر، آیات قرآن را با خط کوفی و با استفاده از« آجرهای پیش‌بر» به صورت خط کوفی بنایی بر سطح دیوارها می‌نگاشتند. علاوه بر آیات قرآن و اسماء الهی، تاریخ ساخت، نام بانی بنا، نام معمار و احیانا اگر کتیبه آجری در مقبره‌ها کار می‌شد، نام صاحب مقبره نیز در کتیبه ذکر می‌شد.

محراب

محراب‌ها نیز به عنوان یکی از شاخص‌ترین عناصر معماری مذهبی در اسلام، علاوه بر تزئینات گیاهی و هندسی دارای کتیبه‌های متعددی با خطوط و اقلام متنوع هستند که معمولا جزو لاینفک مساجد به شمار می‌رود.

اصلی‌ترین جایگاه کاربرد کتیبه در دوره سلجوقی جدا از دیوارهای سمت قبله، محراب‌ها بودند. نحوه آرایش محراب‌ها به گونه‌ای بود که اطراف محراب را با کتیبه‌هایی حاشیه‌ دار که بر زمینه‌های آن نقش‌های گل و بوته اسلیمی پدید می‌آمد، پر می‌کردند. بر پیشانی محراب نیز معمولاً کتیبه‌ای مستطیل شکل کار می‌شد. دور محراب گاهی به تناوب تا چند حاشیه تکرار می‌شد. در طول سده‌های پنجم ـ ششم  هجری متن کتیبه‌های محراب‌ها بیشتر اوقات شامل آیاتی از قرآن مجید در اشاره به اهمیت نماز بود. بر پیشانی محراب (بالای قوس تیزدار) ممکن بود جملات شهادتین «لا الِهَ الِا ا… و محمد رسول ا…» نیز نوشته شود. گاهی نیز اسماءا… یا صفات الهی نوشته می‌شد. متن کتیبه‌های حاشیه محراب، بیشتر اوقات یک یا دو آیه از هر سوره را پشت سر هم شامل می‌شد. گاهی نیز قسمتی طولانی از یک سوره پشت سر هم در یک یا دو حاشیه نگاشته میگشت. کتیبه‌ها معمولاً از قسمت پایین سمت راست محراب‌ها شروع می‌شد.

حتی تاریخ ساخت محراب یا نام بانی آن به گونه‌ای درج می‌شد که با متن قرآن تداخل نداشته باشد. گاهی اوقات نیز ممکن بود، اسامی بزرگان دین و یا وقف نامه نگاشته شود. در قسمت زیر گنبد نیز آیات قرآن و یا تاریخ ساخت بنا، نام بانی و نام معمار سازنده بنا ذکر می‌شد.

*

در بعضی از بناهای این دوره، گچ‌بری با آجرکاری تلفیق شده است. حاصل این تلفیق، کتیبه‌های زیبایی هستند که با آجرهای «پیش‌بر» پدید آمده‌اند و سپس لابه‌لای فضای خالی حروف آجری و حتی در بعضی جاها روی سطح آجرهای کتیبه، نقوش ظریف گچ‌بری گل و بوته‌ای پدید آمده است. دلایل متعددی جهت گسترش تزیینات گچ‌بری به خصوص کتیبه‌های پدید آمده با گچ وجود دارد که اولین آن را می‌توان وارد شدن انواع خطوط کوفی، نسخ، ریحان و ثلث به تزیینات بنایی دانست.

از این رو تمایل به بهره‌گیری از خط کوفی ساده در تزیینات بناها به خصوص قسمت داخلی جای خود را به کاربرد انواع خطوط کوفی تزیینی بر زمینه‌هایی از گل و بوته‌های گچ‌بری‌شده داد. همچنین خطوط نسخ، ثلث و ریحان نیز، بر زمین‌های از گل و بوته‌های تزیینی، زینت‌بخش قسمت‌های داخلی بناها شدند.

به دلیل انحناهای موجود در خطوط نسخ، ثلث و ریحان، نگارش این خطوط با آجرهای پیش‌بر غیرممکن یا بسیار مشکل بود. حتی خطوط کوفی تزیینی به سختی و در فرآیندی طولانی با آجرهای پیش‌بر پدید می‌آمد.

اما عنصر گچ، ضمن دارا بودن خصوصیاتی همچون ارزانی و قابل دسترس بودن بسیار سریع شکل گرفت و در زمانی بسیار کوتاه، زیباترین انحناهای خطوط و بدیع‌ترین گل و بوته‌های اسلیمی را پدید آورد.

این کتیبه‌های گچی در قسمت‌های مختلف بنا، اعم از دیوارهای داخلی زیر طاق‌ها، فیل‌پوش‌ها، قسمت داخلی گلوگاه گنبد و محراب‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.

گنبد خُمارتاشی

در مسجد جامع قزوین به دلیل این‌که قسمت سلجوقی بنا توسط یکی از امرای سلجوقی به نام «خُمارتاشی» ساخته‌شده تا امروز هم این بخش بنا به نام شبستان و گنبد خمارتاشی معروف است. محراب این مسجد آجری است که در دوره‌های بعدی مقداری کاشی‌کاری بر آن انجام شده است. کتیبه‌های این بنا بسیار شبیه کتیبه‌های مسجد حیدریه قزوین است و در قسمت زیر گنبد روی قوس‌های نیزه‌دار، قسمت بالای دیوار شبستان و همچنین تا قسمت بالای محراب کاشی کاری شده است این کتیبه‌ها به خط ثلث و کوفی تزیینی است.

یکی از کتیبه‌های مسجد به خط کوفی مارپیچ است که از سمت راست محراب شروع می‌شود و در قسمت چپ آن خاتمه می‌یابد و مشتمل بر آیاتی از سوره بقره و آیت‌الکرسی است. «این آیه به این نکته اشاره دارد که هیچ موجودی جز خداوند ارزش عبادت را ندارد و همه چیز از آن اوست و بر همه چیز آگاه است».

خط این کتیبه از حیث ظرافت و زیبایی بی‌نظیر است. متن این کتیبه در حقیقت در وسط متن کتیبه وقف نامه مسجد در قسمت بالای دیوار داخلی نوشته شده است؛ معمار با این کار خواسته که در کتیبه بالای محراب چیزی به جز کلام الهی نباشد. نوع خط متن قرآنی با نوع خط وقف‌نامه هر ۲ کوفی هستند ولی متفاوت‌اند.

حروف کتیبه‌های شبستان یا بـهم پیـوسته‌اند و یا به برگ غنچه زمینه گلدار ختم‌ می‌شوند‌. زیبائی و تنوع نقش و نگار مـتن‌ ایـن‌ کتیبه‌ها به قدری است‌ که هـر بـیننده را مـسحور می‌سازد و در عـین حـال به روان پاک‌ و هنرمند سـازندگان آن سرتعظیم فرود می‌آورد.

درون شبستان‌ چهار‌ رشته کتیبه به خطوط مختلف‌‌ گچبری شده است کـه هـرکدام از کتیبه‌ها از لحاظ هنر، حسن خط و زیـبائی‌ ارزش و مـقام خاصی دارنـد. این مـسجد و شـبستان در تاریخ یازدهم دیماه 1310 خورشیدی به شـماره 121 در فـهرست‌ آثـار غـیرمنقول تـاریخی به ثبت رسـیده اسـت.

نوشتار کوفی بسم‌ا… در کتیبه مسجد جامع قزوین که دورتادور، زیر گنبد تیمورتاش نوشته شده بسیار عظیم و استوار با تاکید به خط کرسی که پهنای ضخامت حروف از کف کار بالا آمده است نوشته شده است. همراهی شکل و تزیین در ابتدا و انتهای حروف یکسان می‌باشد. این تشابه را به‌خوبی در دندانه‌های حروف ب و س می‌توان دید؛ حتی دندانه حرف «ب» به وسیله تزئینات وابسته بدین حرف تا انتهای سطح کتیبه کشیده شده است که موجب بستن ناحیه سمت راست که شروع نوشتار است شده تا قالب چهارگوش را برای محدوده نوشتار بیشتر تداعی کند.

کتیبه‌های‌ مسجد جامع

یکی از ویژگی‌های شاخص مسجد جامع قزوین، کتیبه‌های موجود در آن است که در جای جای آن به چشم می‌خورند.

کتیبه‌ تاریخی‌ سردر مسجد: این کتیبه آسیب فراوانی دیده و امروزه تنها عبارت کوتاهی از آن باقی مانده است: «به‌ سرکاری‌ کیخسرو غلام‌ خاصه‌ شریفه‌ به اتمام‌ رسید. کتیبه‌ حاج‌ محمد صالح‌ قزوینی‌ ۱۰۷۴»

یکی از درب‌های مسجد در جهت‌ آخرین‌ طاق نمای‌ شمالی‌ باز می‌شود و تاریخ ساخت آن به سال ۱۲۷۲ هجری قمری باز می‌گردد. بالای‌ این‌ درگاه‌ کتیبه‌ای‌ قرآنی‌ از کاشی‌ لاجوردی‌ قرار دارد.

کتیبه ای در سردر و هشتی ورودی اصلی مسجد وجود دارد که به نام استاد «سنمار» مرمت کننده‌ی درب ورودی اشاره دارد و رباعی زیر بر روی آن نوشته شده است:

این مسجد که بود در قزوین

الحق نبود قرینه‌اش روی زمین

کریاس و درش جدا بشد از بنیان

مهدی سنمار ز نو ساخت متین

کتیبه‌های گنبدخانه: در قسمت گنبدخانه پنج کتیبه نفیس به‌چشم می‌خورد که متعلق به خمارتاش می‌باشند و از آثار هنری ارزشمند به‌شمار می‌روند:

* کتیبه اول، به خط ثلث و به‌صورت طاق نما است که در ۸ ضلع گنبد گچبری شده است و نام سازنده گنبدخانه و گنبد و مدت اجرای بنا در آن دیده می‌شود.

* کتیبه دوم به خط کوفی جلی نوشته شده و به شکل خاصی گچبری شده است. عرض این کتیبه نیم متر می‌باشد و در آن نام روستاها و مزارع وقف این مسجد مشاهده می‌شود.

* کتیبه سوم به خط کوفی مارپیچی می‌باشد که از شرق محراب آغاز شده و به سمت غرب آن ختم می‌گردد. بر روی کتیبه سوره‌ی بقره نقش بسته است و خط آن یکی از شاهکارهای خطاطی به شمار می‌رود.

* کتیبه چهارم به خط ثلث نگاشته شده و شرح موقوفات خمارتاش بن عبدا… و مصارف آنها را تعیین کرده است. این کتیبه از شرق محراب آغاز شده و در انتهای ضلع شمالی به پایان می‌رسد.

* کتیبه پنجم به خط نسخ کوفی می‌باشد که از ضلع شرقی شروع و به پایان همان ضلع ختم شده است. در این کتیبه وقف‌نامه و شرح تقسیم آب قنات خمارتاش به چشم می‌خورد.

سایر کتیبه‌ها: در طبقه دوم ایوان‌ جنوبی‌، ۵ اتاق واقع است که از طریق یک پلکان قابل دسترسی هستند. بین‌ این‌ دو طبقه‌ کتیبه‌ای‌ باریک‌ و سر‌تا‌سری به‌ خط‌ نستعلیق‌ وجود دارد که به‌ رنگ‌ لاجوردی‌ بر روی زمینه کاشی‌ لیمویی‌ رنگ‌ نقش بسته است و متن‌ آن‌ به ساخت‌ ایوان‌ در سال‌ ۱۰۶۹ هجری قمری توسط‌ شاه‌ عباس‌ دوم‌ اشاره دارد.

ایوان جنوبی

یکی از مهم‌ترین ایوان‌های مسجد و زیباترین آن‌ها ایوان جنوبی است. این ایوان از لحاظ عظمت و رفعت بنا و اسلوب ساختمان و تزئینات مناسب از بناهای کم‌نظیر شمرده می‌شود. بانی آن شاه‌عباس دوم صفوی است که به سال ۱۱۶۹ هجری قمری به اتمام آن موفق شده است. روکار قسمت مهمی از ایوان و جبهه آن کاشی بوده که اکنون بیشتر آن‌ها ریخته شده و از میان رفته‌است. اسلوب ساختمان ایوان به گونه ۲ اشکوبه است. از جمله نقوش تزئینی که در بدنه این ایوان مشاهده می‌کنیم نقوش چندضلعی و مربع می‌باشد. وقتی از دور به این نقوش نگاه می‌کنیم آن‌هم به شکل نقطه و خط مشاهده می‌کنیم. همچنین در علم کیمیا، نقطه نماد یک (خالق)، خط نماد دو (عقل الهی) می‌باشد و این مفاهیم نمایانگر حس تعلق به مکان و وحدت وجودی است.

تزیینات به کار رفته در مسجد جامع قزوین

بارزترین تزئینات به‌کاررفته در مساجد اسلامی اشکال هندسی، نقوش انتزاعی و خطاطی است که مسجد جامع قزوین نیز از این امر جدا نیست و می‌توان تزیینات بارز بنا را در این ۳ دسته جا داد.

1ـ نقوش انتزاعی: نقوش انتزاعی حالتی کاملاً تشبیهی دارند و با ایجاد احجام و تزیین آن شامل نقوش هندسی و نگاره‌های اسلیمی به بیان احساس و اندیشه‌های خاص پرداخته که (توحید) مهم‌ترین موضوع آن است. از بارزترین این نقوش اسلیمی به‌کارگرفته‌شده در مناره مسجد است. درحقیقت می‌توان گفت نقوش اسلیمی به‌صورت مارپیچ در اسلام و مسیحیت نمادی تزئینی و نشان تقدس است و تکرار آن مفهومی از رهایی از علم اسفل ذکرشده است. البته لازم به ذکر است که این نقوش انتزاعی به هیچ عنوان شمایلی از انسان را در بناهای مذهبی نشان نمی‌دهد زیرا استفاده از نقوش انسانی و حیوانی در ساحت مساجد و بناهای مذهبی حرام بوده است و اگرچه در برخی از بناهای آیینی نقوشی از پرندگان را می‌بینیم این امر به‌اشتباه انجام‌شده و وجود آن در ساحت بناهای مذهبی از دیدگاه هنرمندان مسلمان مشکل داشته است.

نقوش انتزاعی مانند تصویر گیاهان را علاوه بر مناره‌ها در کاشی‌کاری‌های مسجد جامع نیز می‌توان مشاهده کرد که نیم نگاهی از طبیعت و تجلی حضور خالق آن را تداعی می‌کند.

2ـ نقوش هندسی: نقوش هندسی به نحو بارزی «وحدت در کثرت و کثرت در وحدت» را نمایش می‌دهند و یا تناسبات که تجربه امر مقدس جدای از آن نیست، در حقیقت تجربه امر مقدس را وابسته به نسبت‌های معین در طبیعت می‌داند که این هندسه تابع اصول انتزاعی و فراطبیعی با اعتقاد بر مقدس بودن موضوع خود و زبان نمادین آن است. درحقیقت هندسه با معماری رابطه‌ای نزدیک دارد و هندسه خالق اماکن مقدس در طول تاریخ بوده است.

این هندسه را در بنای مسجد جامع قزوین می‌توان به ۲ صورت مشاهده کرد که صورت اول به تزئینات چوبی و شمسه و گره چینی‌های بنا اشاره دارد و صورت دوم در بکارگیری نسبت‌های معینی از هندسه طبیعت در پلان‌ها و نماهای بنا است که فعلا در این نوشتار به آن نمی‌پردازیم.

بارزترین نقش هندسی مشهور در ساختار مسجد جامع قزوین «شمسه» است. شمسه یا خورشید نیز در نزد عرفا و متصوفه اسلامی نماد انوار حاصل از تجلیات الهی و حقیقت نور خدا و ذات احدیت است. همچنین اشاره به وحدت هم هست؛ بدین لحاظ هنرمندان مسلمان در بسیاری از آثار خود مفهوم کثرت در وحدت و وحدت در کثرت را با استفاده از این طرح بیان کردند. البته در بعضی از آثار و هنرهای اسلامی از شمسه به‌عنوان نماد پیامبر (ص) هم استفاده شده‌ است.

پس از شمسه در درب‌های چوبی مسجد جامع می‌توان گره‌های متعدد و نقوش هندسی زیبایی را مشاهده کرد که اساساً به علت نشأت گرفتن از هندسه که خود بخشی از ریاضیات است و ریاضیات علم مقدس شمرده می‌شود، مقدس هستند.

3ـ خطاطی: در جهان اسلام، هنر خطاطی در همه زمینه‌های هنری انعکاس یافته اما جایگاه نخست را در کتابت قرآن کریم کسب نموده و عملکرد مستقل خود را در معماری به‌دست آورده که به‌خصوص در معماری مذهبی و مساجد و برکت آیات قرآنی نقش محوری و تعیین‌کننده یافته و در ترسیم هویت هنر اسلامی بالاترین مقام را یافته‌است. از آن جمله می‌توان به وجود گنبد به‌عنوان نمادی از آسمان‌ها و تداوم بهشت اشاره کرد و گنبد زیبای آبی‌رنگ این مسجد گواهی بر همین مطلب است که با کالبد و رنگ آبی فیروزه‌ای خود حس تقدس را به بیننده انتقال می‌دهد.

تزیینات خطاطی در بنای مسجد جامع در ۳ جا قابل مشاهده است. ابتدا بر فراز گنبد آبی‌رنگ زیبای آن بر فراز مقصوره جنوبی قرار دارد و با تزیینات هندسی و خطاطی تزئین شده است و دوم در کتیبه‌های بی‌نظیر آن که بر دیوار مسجد بخصوص در مقصوره خمارتاشی قرار دارد. همچنین  در کتیبه‌های ایوان‌های شرقی و غربی مزین به سوره نبأ و کتیبه ایوان شمالی جنوبی سوره انسان را چون نقشی جاویدان در خود نگه داشته‌اند.

سخن آخر

بـا تـوجه به‌ آنچه‌ در‌ این نوشتار در مورد کتیبه‌های مسجد جامع قزوین نقل شد، می‌توان نـتایج زیـر را‌ اسـتنباط‌ کرد:

ـ رشد خوشنویسی در دوران اسلامی را می‌توان در زمره مهم‌ترین شاخصه‌های هنر اسلامی دانست. این هنر زیبا که بر اساس الفبای عربی شکل گرفت، در طول سده‌های آغازین اسلام، در میان ملت‌های مسلمان از جمله ایرانیان انتشار یافت. هر چند به دلیل منع صورتگری در مکان‌های مذهبی، تصویر جانداری به نمایش درنیامد، ولی زیباترین نقش‌ها همراه با آیه‌های نویدبخش الهی، زینت‌بخش مقابر و مساجد شد.

ـ تقدس در بناهای مذهبی گذشته در قالب تزیینات از کیفیت‌های مذهبی بارز بناها بوده و به معنوی کردن فضای مساجد کمک شایانی می‌کرده است و انسان را در قلمروی مقدس قرار می‌داده تا خود را از امور نامقدس (دنیوی) جدا کند و به کمال خود که همانا قرب الهی است نزدیکتر شود. این نوع بکارگیری از تزیینات اتفاقی نبوده و معمار مسلمان خداشناس با آگاهی کامل از مفاهیم  نهفته در تزیینات اسلامی مانند شمسه، اسلیمی و … آن را برای تقدس بنا به کار گرفته است.

ـ زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی موجود در هر جامعه در ترویج و محتوای کتیبه‌ها‌ تأثیرگذار‌ است‌.

ـ محتوای کتیبه‌ها بـا تعیین موقعیت و محل کاربرد آن مطابقت دارد.

ـ کتیبه‌ها علاوه بر محتوا‌، دارای‌ خصوصیات زیباشناختی و هماهنگی در عناصر بصری است.

ـ در اکثر کتیبه‌های مسجد جامع قزوین‌ به‌ مفاهیمی‌ از جمله نماز، زکات و نهی از ریا تأکید شده اسـت.

ـ مساجد، نمونه کامل تجلی حقیقت‌ الهی‌ (نام،کلام و معنا) است.

ـ هنرمندان کتیبه‌نویس تأثیر عمده‌ای در مفاهیم و محتوای کتیبه‌ها‌ دارند ‌(اثر‌ هنری، آیینه وجودی مؤثر خود است)

ـ اسلام زمینه‌های مناسبی بـرای رشد و توسعه هنری جوامع اسلامی‌ فراهم‌ کرده‌ است که این رشد و توسعه در مساجد جامع در خور بررسی است‌. مسجد‌ جامع قزوین نمونه‌ای آشکار از این توسعه هنری است.

ـ برترین تجلیگاه معماری قدسی در وادی مسمانان در ساختار فیزیکی مساجد متظاهر گشته است که خود نمودی آشکار از توازن، تعادل، نظم و وحدانیت خداوند است. در واقع مساجد سراپرده جلوه‌های روحانی و بستر تکامل انسانی هستند و تزئینات آنها یکی از عوامل مهم در معماری ایرانی و هنر اسلامی برای بیان فضای قدسی است.

منابع:

آنه ماری شیمل، مهناز شایسته‌فر(مترجم)، خوشنویسی اسلامی

بمانیان، محمدرضا؛ پورجعفر، محمدرضا؛  ادیان و عرفان

پاک سرشت، مرتضی؛ خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن کریم

پیرنیا، محمدکریم، سبک‌های معماری ایرانی

حاتم، غلامعلی، معماری ایران در دوره‌ی سلجوقی

ذوالفقارزاده، حسن؛ سلطانی، پگاه؛ بررسی تقدس تزیینات معماری به کار رفته در ساختار مساجد دوره اسلامی

زارعی، باب ا…، کتیبه کوفی مسجد جامع قزوین

گلریز، محمدعلی، مینودر یا باب الجنه قزوین

ورجاوند، پرویز، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین

و …