دروازه‌های تمدن تو را می‌خوانند

قزوین؛ تلاقی‌گاه فرهنگ، هنر و معماری

وحید حاج سعیدی

شب از نیمه گذشته است. بازار تعطیل شده و گزمه‌ها در حال گشت‌زنی در دالان‌های بازار هستند. صدای غوک‌ها  دیگر از حوض سرای سعدالسلطنه به گوش نمی‌رسد. خواب بر چشمان نگهبان آب‌انبار حاج کاظم مستولی شده است.  موذن مسجد صالحیه، غلبه صبح بر نیمه شب را به انتظار نشسته است. قلعه الموت هم در خاموشی فرو رفته است. حسن صباح دیگر پیروانش را باغ قلعه نوید نمی‌دهد. خداوندگار الموت بار دیگر تنها شده است.

کهن‌شهر قزوین را با قدمتی چند هزار ساله می‌توان سرزمین سلطنت‌های ناپایدار، رویاهای تاریخی و بناهای باستانی شکوهمند نامید. سرزمینِ دروازه‌ها، قلعه‌ها و دژه‌های کهن که حکایتگر شکوه تاریخ پر فراز و نشیب این دیارند. حجت ادعای تاریخ پرفراز و نشیب قزوین را می‌توان در بناهای باستانی بی‌شماری سراغ گرفت که دیواره‌ها، راسته‌ها، سراها و سبک معماری‌شان روایت می‌کنند. تا جایی که این شهر میزبان بیشترین ابنیه و یادگارهای تاریخی کشور است و فصلی رنگارنگ و مانا در میان نقش و نگار معماری دل‌فریب و طراحی منحصر به ‌فرد بناهای باستانی و رویایی‌اش، جای داده است.

این کهن دیار به قدری در تاریخ کشورمان اهمیت داشته که پادشاهان ساسانی به آن کشوین می‌گفتند یعنی منطقه‌ای که نباید از آن غافل شد. مردمان این دیار تاریخ را نخوانده و نشنیده‌اند؛ بلکه آن را دیده و درک کرده‌اند. اینجا هنوز در کوچه پس‌کوچه‌های شهر، صدای پای مغول‌ها و نعره‌هایشان، گوش‌ها را می‌آزارد. بوی دود و کتاب‌های سوخته کتابخانه قلعه الموت به مشام می‌رسد. کاروانسرای سعدالسلطنه، همچنان میزبان پیادگان و کاروانیان خسته و غبارآلود از سفرهای تجاری و زیارتی است. صدای شیهه اسب‌های قجر هنوز از پشت دیوارهای خشتی و سنگی دارالسلطنه صفویان شنیده می‌شود. صدای کشدار قلم نی میرعماد قزوینی- فخر خوشنویسان ایران- بر روی کاغذ کاهی، نیوش می‌شود. بوی چرم از تیمچه حاج کاظم همچنان به مشام می‌رسد. کاشیکارهای عالی‌قاپو با وسواس در حال بندکشی کاشی‌های مینایی و اسلوبی این بنای جاوید هستند و تاجران عبوری از جاده ابریشم نیز در حال داد و ستد در شهر. قزوین شهر دروازه‌ها و قلعه‌ها، شهر باغستان‌های بی‌دیوار و خار؛ شهر بناهای افسونگر و چشم‌نواز، پایتخت خوشنویسی ایرانی، بی‌تردید تلاقی‌گاه هنر، معماری، فرهنگ و تمدن است. اینگونه است که دروازه‌های تمدن و اصالت این دیار، سال‌هاست گردشگران جهان را به سوی خود می‌خوانند.

در دل این کهن دیار، بدون ورق زدن کتاب‌های تاریخی دست‌نویس و قرائت سفرنامه‌های بزرگان، می‌توان تاریخ را در لحظه قدم زد و لذت پرسه در عمارت‌های وارثان سلطنت‌های ناپایدار را با تمام وجود حس کرد. تماشای کاشی‌کاری‌های دل‌انگیز و تزئینات آجری خوش‌نقش‌ونگار خانه‌های قدیمی و سراهای کهن، روح هر گردشگری را می‌نوازد. بناهای عتیقی که بوی قدمت و جاودانگی می‌دهند و علاوه‌ بر ارزش تاریخی، از زیبایی بصری و اعجاز هنری بی‌نظیری برخوردارند. هر بخش از این بناها، هنرنمایی هنرمندانی را یادآور می‌شوند که ظرافت و دقتشان در محاسبات و جان بخشی به آثارشان را کمتر از عبادت نمی‌دانستند. صدای کوبه درهای چوبی در محلات قدیمی شهر، آدمی را بی‌واسطه به صدها یا هزاران سال قبل‌تر بازمی‌گرداند. اینجا گویی تاریخ تو را می‌خواند و ماشین زمان دیگر یک رویا نیست! گردشگران علاقه‌مند به ابنیه تاریخی، از تماشای قلعه‌ها، بازارها، تیمچه‌ها، سراها، آب‌انبارها، کاریزها، گرمابه‌ها، مساجد، مدارس و دیگر آثار تاریخی شهر سیر نمی‌شوند و با تمام وجود، قدمت‌شان را می‌کاوند و افسون معماری‌شان را می‌ستایند.

قلعه الموت؛ نمادی از شکوه تاریخ، مجموعه‌ باغ صفوی قزوین؛ گنجینه‌ای گران‌بها از آثار باستانی ادوار مختلف، بازار تاریخی قزوین؛ شاهکار و میراثی ماندگار از معماری سنتی دوران صفویه، مسجدالنبی قزوین؛ تلفیق و شکوه هنر معماری ایرانی، زیبایی و اصالت، سرای سعدالسلطنه؛ پهناورترین کاروانسرای سرپوشیده خاورمیانه، کاخ موزه چهل‌ستون؛ یگانه کوشک بازمانده از کاخ‌های سلطنتی شاه تهماسب، مسجد جامع قزوین؛ میعادگاه سبک‌های معماری سلطنت‌های ناپایدار، مسجد و مدرسه صالحیه قزوین؛ مهد اندیشه‌ورزی و پرهیزکاری، آب‌انبار حاج کاظم قزوین؛ شاهکار مهندسی معماری سنتی ایرانی و حسینیه امینیها؛ جولان نور و بازی رنگ‌ها، تنها بخشی از هنر و شاهکارهای هنرمندانی هستند که درایتشان در طراحی و میزانسن این ابنیه، بی‌نظیر و منحصر به فرد بوده است. خلق چنین آثار همگی نشان از نبوغ و استعداد آفرینندگان این بناهای مسحور کننده و افسونگر دارد و ظرفیت بی‌‌نظیر هنر ناب معماری ایرانی را در خلق شاهکارهایی چنین ممتاز و استثنائی به رخ جهانیان می‌کشد.

کهن دیار قزوین را باید بارها و بارها دید و شنید و به خاطر سپرد. شهری رویایی با تاریخی چند هزار ساله را نمی‌توان در چند سطر به رخ کشید و آن را نواخت. شهری که دروازه بهشتش می‌خوانند و عده‌ای آن را شهر پاک یادگار شاهپور ساسانی می‌نامند. هر نامی که بر قزوین بنهیم، برازنده این دیار است و امیر معزی نیکو سروده است که «قزوین به همه وقتی، با نور و نوا بودست». عظمت، ابهت و شاهکارهای تاریخی قزوین را قدر بنهیم.