خشم و مدارا از نگاه مثنوی معنوی

م. برومند

کتاب «اخلاق در عمل؛ خشونت و مدارا در مثنوی» به قلم مرجان رحمانی، دبیر قزوینی منتشر شده است. این کتاب به موضوع خشم و مدارا در مثنوی‌معنوی اختصاص دارد و ضمن تشریح مشکلات ناشی از خشم، به مزایای مدارا در زندگی می‌پردازد.

مولف کتاب «اخلاق درعمل» سعی کرده است با کنکاش در کتاب گران‌سنگ مثنوی‌معنوی، مصادیق با ارزشی از درس‌های اخلاقی را در لابه لای حکایات این کتاب بیابد تا مخاطب را هرچه بیشتر با موضوع اخلاق و معرفت آشنا کند.

مرجان رحمانی همان‌طور که در پیشگفتار نوشته، معتقد است اهمیت مثنوی از آن‌رو نیست که یکی از آثار قدیم ادبیات فارسی است بلکه از آن جهت است که برای بشر سرگشته امروز پیام رهایی و وارستگی دارد.

مولف، اخلاق را یکی از مسائل مهم در زندگی بشر می‌داند و در مقدمه کتابش نوشته است: «وسوسه‌های نفسانی و خشونت ناشی از این وسوسه، همواره معیارهای اخلاقی را برهم می‌زند و انسان را در سراشیبی سقوط به اسفل‌السافلین قرار می‌دهد.

مولانا جلال‌الدین که در عرصه عرفان بسیار شاخص است به خوبی در آثارش و به ویژه مثنوی ‌معنوی، دریایی از کلمات مربوط به خشونت و مدارا را آورده است. در مثنوی مجموعه کاملی از معارف و آموخته‌های انسانی بیان شده است و به خوبی موضوعات اخلاقی از جمله خشونت و مدارا با ظرافت خاص عنوان شده است.

کتاب اخلاق در عمل (خشونت و مدارا در مثنوی) در دو فصل تالیف شده است. در فصل اول شخصیت مولوی و نام‌و‌نسب و خاندان او و همچنین شرح زندگانی این شاعر برای مخاطب به رشته تحریر در‌آمده است.

شرح آثار مولوی و تعریف خشونت و مدارا از دیگر موضوعات عنوان شده در بخش نخست کتاب است. مولف در ادامه می‌کوشد مخاطب را با موضوعاتی مانند چیستی خشونت، سویه‌های خشونت، خشونت اجتماعی و گروهی و همچنین ماهیت و ابعاد خشونت در چشم‌انداز قرآن آشنا کند.

در صفحه 26 کتاب آمده است: «خشونت در شمار آن دسته از پدیده‌های اجتماعی است که به رغم تنفر و بیزاری بشر از آن، در تمامی ادوار تاریخ زندگی اجتماعی و تعامل افراد، گروه‌ها، نهادها، ملت‌ها و دولت‌ها حضور پردامنه یا محدود داشته است».

مولف در ادامه با استناد به قرآن، رفتارهایی که این کتاب آسمانی آنها را گفتار ظالمانه و ستمگرانه می‌داند و نتیجه خشونت دانسته شده است را به چهار بخش شامل خشونت فردی، خشونت‌های خانوادگی، خشونت‌های اجتماعی و خشونت‌های حکومتی تقسیم‌بندی کرده است.

وی ذیل خشونت‌های اجتماعی نوشته است: «رباخواری و بهره‌افزون گرفتن از بدهکاران که نوعی اجحاف، تضییع حق‌مالی بدهکار و تباه ساختن تدریجی زندگی اوست در نگرش قرآنی از زشت‌ترین انواع خشونت به شمار آمده و جنگ با خدا توصیف شده است.

«مدارا» از جمله موارد مهمی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است و می‌توان گفت در مقابل خشم قرار دارد.

همان‌طور که در صفحه پنجاه‌و‌سه کتاب نوشته شده است: «مدارا از ویژگی‌هایی است که در تحقق سازگاری و آرامش زندگی نقش بسزایی دارد و کمتر عاملی را می‌توان یافت که در این‌حد بتواند در ایجاد و تثبیت آن نقش ایفا کند. اساسا بدون رفق‌و‌مدارا نمی‌توان از زندگی بهره برد و زندگی بدون بهره‌مندی فاقد روح و معناست.

خیر‌و‌برکت، بهره‌مندی و خوشبختی، امنیت، محبت و کینه‌زدایی از جمله پیامدهای مدارا هستند که در کتاب ذکر شده است.

مولف در بخش دوم کتاب به موضوع «خشم و مدارا» از نگاه مولانا می‌پردازد و معتقد است مولانا در برخورد با صفت خشم و امثال آن به تصعید آن اعتقاد دارد.

در صفحه 91 نوشته شده است «خشم فی نفسه بد نیست، چرا که اگر در جای مناسب به کار رود خوب است و بردباری نیز فی نفسه خوب نیست چرا که بستگی دارد به این که در کجا و چگونه به‌کار رفته است. چنانچه حلم و بردباری نابجا به کار رود، تباهی به بار می آورد».

مولف با استناد به مثنوی، شرط امان از خشم الهی را فرونشاندن خشم خود می‌داند:

گفت عیسی را یکی هشیار سر

چیست در هستی ز جمله صعب‌تر؟

گفتنش: ای جان! صعب‌تر خشمِ خدا

که از آن دوزخ همی لرزد چو ما

گفت: از این خشم خدا چه بود امان؟

گفت ترکِ خشمِ خویش اندر زمان

در صفحه 156  کتاب، مدارا که در مقابل خشم قرار دارد و موجب سعادت بشر می‌شود این‌گونه تعریف شده است: «واژه‌شناسان رفق‌ و مدارا را نرم‌خویی، رافت، ترک زور و خشونت معنا کرده‌اند. مدارا نقش بسیار سازنده‌ای در زندگی خانوادگی و اجتماعی انسان دارد. در امان ماندن دین و دنیا، سرازیر شدن خیر و برکت، پایداری و دوستی و صمیمیت و… از آثار و برکات مدارا است که هریک جداگانه توضیح داده شده.

ای مسلمان! خود ادب اندر طلب

نیست الا حَمل، از هر بی‌ادب

هر که را بینی شکایت می‌کند

که فلان کس راست طبع و خویِ بد

این شکایت‌گر، بدان که بَد خواست

که مرا آن بَد خوی را او بَد گُو است

زانکه خوش‌خو آن بود که در خُمول

باشد از بد خُور و بد طبعان، حُمول

کتاب «اخلاق در عمل؛ خشونت و مدارا در مثنوی» نوشته «مرجان رحیمی» توسط انتشارات مهرگان‌دانش قزوین در سال 1402 با تیراژ 300 نسخه و به قیمت 120 هزار تومان منتشر شده است.

صفحه‌‌آرایی این کتاب توسط مرضیه طاهری انجام شده و طراحی جلد آن نیز بر‌ عهده نگار بی‌غم بوده است.