حمامی در قزوین به وسعت موزه مردم‌شناسی ایران
- شناسه خبر: 56272
- تاریخ و زمان ارسال: 19 فروردین 1404 ساعت 07:30
- بازدید :
حمام قجر یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های تاریخی ایران و از مکان‌های دیدنی قزوین محسوب می‌شود که در دوره صفوی ساخته شد، اما در ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و امروزه به عنوان موزه مردم‌شناسی قزوین شناخته می‌شود.
در این حمام، علاوه بر تماشای معماری و تزیینات بناهای تاریخی می‌توان با فرهنگ و آداب و رسوم مردم قزوین و حتی ایران آشنا شد.
حمام قجر در یکی از محله‌های بسیار کهن قزوین احداث شده که در کنار آن می‌توان بازارچه و مسجد را مشاهده کرد. قاجارها که یکی از ایلات ترکمان ایران و شاخه‌ای از خاندان سارو بودند، با استقرار آق قویونلوها به قزوین منتقل شده و در این محله استقرار یافتند.
بانی احداث این حمام یکی از بزرگان ایل قاجار قزوین به نام امیرگونه خان است که حمام قجر را در سال یک هزار و ۵۷ در سلطنت شاه عباس دوم احداث کرد.
خبرگزاری جمهوری اسلامی استان قزوین در جهت آشنایی بیشتر با این مکان تاریخی و گردشگری با پژوهشگر و فعال حوزه میراث فرهنگی به گفت و گو نشسته است؛ «محمدعلی حضرتی‌ها» در ادامه به سوالات خبرنگار ایرنا پاسخ می‌دهد:
n حمام قجر دارای چه ویژگی‌های منحصر به فردی است؟
حمام قجر در مساحت بزرگی بنا شده و تمامی اجزا کلاسیک حمام‌های سنتی ایران از جمله ورودی، راه پله، سربینه، راهرو میانی در فضایی به عنوان نورخانه و گرمخانه و مسیری با عنوان گاورو برای تامین سوخت حمام، سرویس بهداشتی و اسطبل برای نگهداری احشام، انبار سوخت و محل زندگی نگهبان را دارا است؛ همچنین شیوه گرمایش آب از طریق کانال‌های زیرزمینی انجام می‌شد و قسمت استخری که در شمال این حمام قرار دارد، طرح کاملی از حمام‌های سنتی را ارایه کرده که در نوع خود بسیار با اهمیت است.
شعری نیز برای این حمام سروده شده که قبلا به صورت کتیبه در این حمام وجود داشت، اما اکنون موجود نیست؛ زمانی که میراث فرهنگی با همکاری شهرداری این حمام را بازسازی، احیا و نوسازی کرد، در کتیبه‌ای که به عنوان لوح یادبود تهیه شد، این شعر را نقل کردند و الان موجود است:
ساخت از لطف شاه حمامی
به لطافت قبول هر مقبل
چون یکی از درون برون آید
صحت عافیت بود تاریخ
این دوبیتی هر چند ایراد قافیه دارد، اما به لحاظ تاریخی قابل اعتنا است و اگر از آن صحت عافیت یکی کم شود، بنا بر حروف ابجد سال ۱۰۵۷ قمری را نشان می‌دهد.
n آیا در خصوص تزیینات داخلی این حمام نکته قابل توجهی وجود دارد؟
اجزای این حمام به لحاظ فیزیکی در بردارنده یک حمام سنتی است، در قسمت سربینه آن محل رختکن استحمام‌کنندگان قرار دارد و دلاک خدمات مورد نیاز را راهنمایی و از وسیله‌های مردم نگهداری می‌کرد.
در این قسمت ۲ رکن مهم وجود دارد، ابتدا اینکه به جز طاق نماهایی که در یک مقطعی به طبقات مختلف تجار، بازاریان، اعیان، اشراف، شاهزادگان تعلق داشت، اقشار دیگر همانند باغداران در یک طاق نمای دیگر بودند تا شئون اجتماعی آنها حفظ شود؛ در حالی که ذات حمام این است که وقتی وارد محوطه راهرو و گرمخانه شدی، تمام تعلقات گرفته می‌شود و همه در یک طبقه هستند، اما این تفکیک رعایت می‌شد.
در محل سربینه کسانی که از فضای میان درب خارج می‌شدند، برای اینکه یکدفعه به فضای سرد وارد نشوند، فضای میانی را طی می‌کردند و در رفت و برگشت حوضچه‌هایی وجود داشته تا پای خود را بشویند که به لحاظ بهداشتی خواص پزشکی داشت.
n خصوصیات دیگر این بنا چیست؟
در قسمت فوقانی سربینه، پوشش بزرگی وجود دارد که گنبد سربینه را تشکیل می دهد و نسبت به سایر گنبدهای چال حوض و خزینه، بسیار بزرگ و نمادی از آسمان تلقی می‌شد؛ در معماری برای اینکه این ظرفیت چهار یا ۶ گوش کف به یک دوازده ضلعی تقسیم شود و دایره گنبد شکل بگیرد، از ساقه‌هایی که بالا رفته با پوشش «یزدی بندی» که یکی از آرایه‌های سنتی معماری ایرانی است، استفاده شد.
این گنبد گچکاری و نقاشی داشته و معرکه‌گیران بر اساس نقاشی‌هایی که بر روی آن وجود داشت، داستان‌هایی را نقالی می‌کردند و زمان استحمام‌کنندگان را افزایش می‌دادند، این توقف حمام کنندگان از سربینه، از سرما خوردن آنها جلوگیری می‌کرد.
n نقوش کاشی‌کاری حمام قجر دارای چه شاخصه‌هایی است؟
نقوش کاشی‌های این حمام در قسمت‌های میان در، سربینه و گرمخانه قرار گرفته و چندین کاشی فرسوده از زیر لایه‌های مختلف گچ باقی مانده است.
دوره پهلوی دوم که آب لوله‌کشی برای خانه‌ها راه‌اندازی و حمام‌های شخصی احداث شد، میزان استفاده عمومی از حمام‌های بزرگ محله‌ای کاهش یافت و گرم کردن آنها دشوار و حفظ سلامت بچه‌ها سخت بود، بنابراین مالکان این قسمت را با دیواره محصور کردند، بعدها در نقشه برداری متوجه شدیم که پشت این دیوار آثاری وجود دارد که متعلق به دوره صفوی است.
n کارکرد حمام در دوره‌های گذشته ایران چگونه بوده است؟
حمام‌ها به عنوان یک نهاد فرهنگی و مردمی در جامعه سنتی ما تلقی می‌شد و دوستی‌ها و محبت‌ها در فضای حمام شکل می‌گرفت، ضمن اینکه ریشه این مفاهیم به ارزش آب در فرهنگ ایرانی برمی‌گردد که آن را پدیده مقدس و طاهر و مطهر قلمداد می‌کنند.
n فضای کنونی حمام قجر چگونه و چه زمانی به وجود آمد؟
یکی از کاربری‌های مورد نظر برای این حمام در سال‌های دهه ۸۰ موضوع موزه مردم‌شناسی بود که پس از توافق قرار شد تا با سفارش سازه‌هایی مورد نیاز به تشریح سنت‌ها و آداب مردم پرداخته شود و تندیس‌هایی از اقوام تات، آذری، لر و مراقی را در سربینه جاسازی کنیم.
همچنین سنت‌های زنان خانه‌دار همانند پخت شیرینی‌های سنتی بازسازی شد و نقوش برجسته سفالی از کارهای استاد محمد جمالی و رضا ازی محمدی در قسمت میان آن نصب شده که برخی از سنت‌های فرهنگی و معیشتی مردم قزوین را نشان می‌دهد، با این نکته سردیس‌هایی نیز در قسمت داخل خزینه و گرمخانه وجود دارد که بسیار قابل توجه است.
پیش بینی شده که از فضای گرمخانه این حمام نشست‌هایی برای برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی برگزار شود و به طور پیوسته و مستمر فرهنگ قزوین به صورت فولکلور با حضور مردم مورد بازخوانی قرار گیرد.
n کلام آخر شما با مخاطبان.
حمام قجر فرصت بی‌نظیری برای شهر قزوین ایجاد کرده و پیوستگی آن با مجموعه سعدالسلطنه و حفظ محله قدیمی می‌تواند خدمات شهری مناسبی برای شهروندان داشته باشد و تنها متکی به گردشگران نباشد.
به عقیده من فاصله بین حمام قجر تا سعدالسلطنه و فاصله خیابان عبید زاکانی از حمام تا سعدالسلطنه به لحاظ ساماندهی باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد و در سنگ‌فرش کف و پوشش دیوارها برنامه‌ریزی مناسبی صورت پذیرد تا نخست از این نابسامانی نجات یابد و سپس به لحاظ تجاری موقعیت بهتری داشته باشد.
در گذشته این مکان یک گذر محدود برای دسترسی مردم محلی بود، اما امروز به گذر گردشگری تبدیل شده و لازم است که مغازه‌های متنوعی متناسب با نیاز گردشگران در این مسیر دایر شود، ضمن اینکه اگر این از لحاظ منظر شهری و پوشش دیوارها نیز همگونی با بافت تاریخی داشته باشد، به زیبایی این شهر و استقبال گردشگران نیز اضافه خواهد شد.
