حق‌ مسلم و بلامنازع تحصیل دختران

مهناز اسماعیلی پژوهشگر حقوقی و اجتماعی

هل یَستوی الذینَ یعلمونَ و الذینَ لایعلمون، انما یَتَذَکِرُ اولوالالباب (زُمَر، آیه 9)

«آیا آنان که به سلاح علم مجهزند با آنان که با جهل و نادانی دست به گریبانند، با هم برابرند؟ و این تذکری است برای اندیشمندان»

*ـ تحصیل علم بر هر مرد و زن مسلمان واجب است (پیامبر (ص))

* تساوی در دعوت به علم‌آموزی زنان و مردان

دعوت به علم‌آموزی و خردروزی، از اولین آموزه‌های کتاب آسمانی مسلمانان (قرآن کریم) می‌باشد. اولین آیاتی که بر رسول خدا نازل شد و آغازگر رسالت وی درباره دانش و آموختن بود. تحصیل علم و کسب دانش از احکامی است که زن و مرد در آن اشتراک داشته و هرگز دین اسلام حیقیت را سدّ راه دانش‌اندوزی نمی‌داند.

اسلام مرد و زن را در تدبیر شئون زندگی به وسیله اراده و کار، مساوی دانسته و به همین جهت هر دو در تحصیل امور زندگی و آن چه مایه قوام حیات انسانی است یکسان دانسته و زن را مستقل در کار، تحصیل علم و مالکیت می‌داند و در این خصوص، در صدور فرمان الهی میان زن و مرد فرقی نیست.

علامه طباطبایی مُفسر تفسیر وزین ‌المیزان نیز می‌گوید: «زن در تمام احکام عبادی و حقوق اجتماعی با مرد شریک و در هر امری که مرد استقلال دارد مانند: ارث، کسب و کار، معامله، تعلیم و تربیت، دفاع از حقوق و هم مستقل است.

استاد شهید مطهری نیز درباره آموزش زنان می‌گوید: «خداوند فکر و استعداد درس خواندن را و میل و شوق به آن را همان‌طور که در مرد قرار داده در زن هم قرار داده و منع او، چیزی جز جلوی استعداد خدادادی را گرفتن نیست.»

زن بودن خود کمال و ارزش است و بستر مناسب تعالی و تکامل انسانی نیز هست، چنان که مرد بودن کمال و ارزش است. هر کدام بر حسب قوانین الهی و تضمینی، نقشی بر عهده دارند و بار رسالتی را بر دوش می‌کشند، که ایفای آن نقش، دستیابی به کمال مطلوب و سعادت این دنیا و جهان دیگر است و آن که می‌اندیشد که باید در نقش مخالف بازی کند تا تکامل یابد، دچار احساس خود کم‌بینی است و از نقش خویش بازمانده است زیرا که خود را نشناخته و باور نداشته است.

در خصوص تعلیم و تربیت و آموزش به دختران و زنان باید یادآور شد که نمی‌توان زنان و دختران را در آموزش علوم مختلف محدود ساخت زیرا حتی زنان خانه‌دار نیز جهت تدبیر بهتر شئون منزل و تربیت نیکوی فرزندان به علوم مختلف از جمله پرستاری، روان‌شناسی، احکام دینی، اخلاقی و … نیاز دارند زیرا تعلیم و آموزش زنان تنها در خود آنان موثر نیست بلکه به این دلیل که زن محصور تربیت در خانواده است، بر فرزندان و در نهایت بر جامعه نیز موثر خواهد بود از این‌رو چه بسا آموزش دختران بیش از تعلیم مردان دارای اهمیت باشد.

* نهضت علمی پیامبر برای زنان درصدر اسلام:

افراد با یسواد در جامعه عربستان در هنگام بعثت رسول اکرم (ص) انگشت‌شمار بود. در چنین هنگامه‌ای، پیامبر مکرم اسلام، پیام جاودانه خود را با مفایهیم چون «قرائت»، «قلم» و «تعلیم» آغاز کرد. زنان که تا آن زمان بهره‌ای از دانش نداشتند با تشویق و رهنمودهای پیامبر (ص)، همگام با مردان، نهضت علمی اسلام را بنیان نهادند، به طوری که دیری نگذشت که جامعه شاهد درخشش صدها زن مسلمان در رشته‌های مختلف علوم آن عصر بود که به اختصار اشاره‌ای به برخی از این چهره‌ها می‌کنیم:

* حضرت فاطمه (س) که سرور زنان هر دو عالم هستند در علم‌آموزی و تعلیم و تعلّم، سرآمد زنان بودند که اگر کسی بخواهد با آموزش و خردورزی دختران مخالفت کند، به حتم با فاطمه زهرا (س) مخالفت کرده است.

فاطمه زهرا (س) و زنان پیامبر معلم زنان بودند. شواهد متقن تاریخی زیادی وجود دارد که فاطمه (س) برای زنان جلسات تدریس عمومی داشته است. همچنین زنان به صورت فردی نیز نزد او آمده و سوالات خود را می‌پرسیدند.

به نقل از کتب تاریخی عایشه همسر پیامبر نیز در علومی چون طب، فقه، ستاره‌شناسی، شعر، أنساب اطلاع داشته است.

* أم سلّمه، ام‌کلثوم دختر عقبه، کریمه دختر مقداد، شفاء دفتر عبدا…، جویریّه دختر حارث، رباب همسر امام حسین (ع)، أسماء دختر برادر حضرت علی، ام‌حکیم دختر عبدالمطلب، اُمَیمَه دختر عبدالمطلب، ام‌کلثوم زینب کبری (س) خواهران امام حسین، زینب کبری و سکینه دختران امام حسین، ام‌البنین همسر حضرت علی (ع)، امّ ذر همسر ابوذر، خنساء شاهر مشهور و… تعداد زنان اندیشمند، ادیب و علم آموختگان صدر اسلام بسیار زیاد است که در این مقال نمی‌گنجد.

با عنایت بر این موضوع مهم، که در اسلام آموزش کار عبادی محسوب می‌گردد و تحصیل و تدریس تکلیفی الزامی و شرعی است. به این ترتیب بنا به وظیفه دینی و اخلاقی، هر آنکس که چیزی می‌داند به تعلیم دیگران می‌پردازد. به همین دلیل زنان بسیاری در تاریخ اسلام افزون بر فراگیری دانش بر مسند آموزش نشسته و در فرادهی دانش کوشیدند و بدین‌سان دانش را گستراندند. الشفاء دختر عبدا… العدوّیه نخستین معلم زن در اسلام بود. او از علم طب مطلع بود و رسول خدا از او خواست تا آن را به حفصه (همسر پیامبر) یاد دهد. زنان در سده نخست اسلام در فراگیری حدیث و نقل آن برای دیگران توانا و دقیق بودند. نام و شرح حال بیش از 1500 تن از زنان محدّث سده اول در تاریخ ثبت شده است. با عنایت به موارد یاد شده، نکات ذیل قابل توجه است؛

الف) پس از نزول قرآن، زنان صدر اسلام با الهام از این کتاب آسمانی، هم‌پای مردان در ایجاد نهضت علمی درخشیدند؛

ب) پیامبر (ص) و پیشوایان دیگر دین، نقش مهمی در آوردن زنان به عرصه‌های علمی ایفا کردند؛

ج) مشارکت زنان در فعالیت‌های علمی منحصر به آموختن مسائل دینی نبوده است؛

د) برخی از شواهد حکایت از آن دارد که زنان راوی در نقل احادیث پیامبر، بهتر از مردان عمل کرده‌اند، به طوری که نسبت به مردان کمتر مورد تضعیف راوی‌شناسان واقع شده‌اند.

(این قسمت برای استدلال در زمینه الزام بر آموزش دختران با استناد به مستندات علمی صدر اسلام در حوزه زنان فرهیخته بیان گردید)

* تحصیل دختران حقی بلامنازع بشری

لزوم آموزش دختران در مدرسه و دانشگاه و برخورداری از این حق الهی، بی‌هیچ شک و تردید، جزئی از حقوق بشری برای دختران و زنان هر کشور است که جایی برای منازعه بر آن نیست. قرآن با تاکید بر اهمیت کسب علم (بدون بیان جنسیت) با ذکر بیش از 800 مرتبه کلمه علم و دانش و مشتقات آن، بشر را به تفکر و تامل و کسب علم و دانش ترغیب می‌کند. نسل گذشته روزگارش را با علم به این برهه رساند و وظیفه متولیان امر این است که نسل امروز را که امانت الهی هستند با تعلیم و تربیت صحیح و آموزش در عرصه‌های مختلف، تربیت کرده و ذریّه‌ای فرهیخته و با کمالات تحویل آینده دهد زیرا آینده کشور در دست دختران امروز ماست تا با توانمندی هر چه بیشتر از حق آموزش برخوردار بوده و سپس به وظایف انسانی خود عمل نمایند.

عده بسیار کمی از افراد جامعه که دارای نگرش‌های متحجرانه و جاهلی هستند با عدم آگاهی درست از مضامین و آموزه‌های اسلامی و با برداشت‌هایی جعلی و متعصبانه از متون دینی، نسبت به آموزش دختران کم‌توجهی کرده و بعضا مانع آن نیز می‌شوند. اگرچه این نوع نگرش در کشور کم بوده است اما در حال حاضر شامل گروه کمی شده که می‌تواند تاثیری در این خصوص داشته باشد (لذا همین تعداد کم برای جامعه فرهیخته ایرانی زیاد است) که می‌تواند مشکل جدی فراراه رشد و تکامل فکری جامه باشد، زیرا معیار و سنجش رشد و تعالی، بالندگی و کمال، دانش‌اندوزی و خردورزی یک جامعه، داشتن زنان و مادران فرهیخته و اندیشمند برای تربیت نسل‌هایی کوشا با کمالات خردورز است.

همانگونه که در قرآن کریم می‌فرماید: گرامی‌ترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست.» نه مرد بودن شما، نه عامل دیگر.

***

مناسب است سخنی والا و ارزشمند از شیخ صدوق حدیث‌شناس بزرگ را بازگو کنیم: «از ویژگی‌ها و شرایط شیعه بودن، یقین در دین‌باوری، امانتداری نسبت به بدان و نیکان و … احسان و نیکی نسبت به زنان است.» آنان که مدعی تشیع و گرایش به مبانی عقیدتی شیعه‌اند، باید این‌چنین باشند. دین‌باوری را بر اساس اصل دین بنا نهند نه بر تشیع ساختگی، صفوی، انگلیسی و …

شاید در دنیای پیشرفته امروز استدلال کردن برای آموزش دختران خنده‌دار و چه‌بسا غم‌انگیز و حیرت‌آور باشد، اما متاسفانه هستند کسانی که عقب‌گرد به تحجر و بدوی بودن را با بی‌خردی، مسیر راه خود قرار داده‌اند و از هر بی‌خردی، هر کاری برمی‌آید.

آنان که تعقل و خردورزی را چراغ راه خود ندانسته و از آن بی‌بهره‌اند، چه زمانی خواهند فهمید که دخترکان معصوم کشورمان آینده‌ساز وطن‌مان هستند و آینده فرهنگی، علمی، تربیتی در خانواده به دست این معصومان است که خود بشر هستند نه بازیچه. بازی با جان و آموزش دختران سرزمینمان ایران، به ورطه نابودی کشاندن آینده کشور و از دست دادن علم و تربیت و حتی دین است. کسانی که به دروغ ندای وا اسلاما سر داده، اما تیشه به ریشه دین می‌زنند به خوبی می‌دانند چه کاری می‌کنند و چه آسیبی به آینده و بنیان جامعه و خانواده می‌زنند؛ زیرا نه اسلام نه پیامبر خدا، نه اخلاق و نه انسانیت هیچ کدام مخالف علم‌آموزی نبوده و نیست و تاکید موکد نیز بر تعلیم آن دارد پس هوشیار باشیم و متولیان قانونی کشور نیز هوشمندانه برخورد نموده بازیچه افراد کم گرگ‌صفت در پوستین میش نشوند.

حق تحصیل در قانون اساسی

حق آموزش و تعلیم و تربیت از جمله حقوق بشری است که جدای از زمان و مکان و مسائلی چون جنسیت (زن و مرد بودن)، زبان، نژاد، دین و قومین بایستی از سوی دولت‌ها مورد حمایت قرار بگیرد.

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و اسناد حقوق بشری چون میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این حق مورد حمایت قرار گرفته است. حق آموزش رایگان و اجباری برای همه و ایجاد آموزش در دسترس همه و به طوری مساوی در آموزش‌های ابتدایی تا آموزش عالی در قانون اساسی ایران و اسناد حقوق بشری مورد تاکید قرار گرفته است. ایجاد فضای مناسب روحی و روانی، ایجاد وسایل و مراکز مناسب آموزشی رایگان و دسترسی به نهادهای آموزشی، مورد تصریح قانون اساسی می‌باشد. (مستندا به ماده 30 قانون اساسی)

با عنایت به توضیحات مستنبط از دین مبین اسلام و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران حق تحصیل دختران و زنان بلامنازع و غیرقابل معامله است.

منابع:

1ـ قرآن کریم

2ـ بحارالانوار، علامه مجلسی

3ـ تفسیر‌المیزان

4ـ قرآن در آینه پژوهش، دکتر محمدکاظم شاکر

5ـ زنان و حقوق برابر، فریبا علاسوند

6ـ دفاع از حقوق زن، محمد حکیمی

7ـ مجموعه مقالات تربیتی منزلت زن 1369

8ـ وسایل الشیعه، شیخ حر عاملی