«حقوق شهروندی برای شهروندان» (1)

مهناز اسماعیلی

انسان موجودی اجتماعی است و با همنوعان خود زندگی کرده و می‌کند اما شهرنشینی پدیده نسبتا جدیدی است که بسیاری از مناسبات و روابط او را تغییر داده و حقوق و تکالیف جدیدی را برای وی رقم زده است. به همین نسبت زندگی شهرنشینی قوانین و ضوابط پیچیده خود را می‌طلبد، از سوی دیگر مقررات حاکم بر زندگی شهری چنان روزافزون و ناهماهنگ است که حتی حقوق‌دانان را هم با دشواری روبرو ساخته است، چه رسد به شهروندانی که در پیچ و خم روزگار برای بازخوانی حقوق و آگاهی از تکالیف خود فرصتی پیدا نمی‌کند. آگاهی شهروندان از «حقوق شهری و شهروندی» یکی از راه‌حل‌های مشکلات شهری است.
ـ شهروند و حقوق شهروندی: شهروند فردی است در رابطه با یک دولت که از سویی از حقوق سیاسی و مدنی برخوردار است و از سوی دیگر، در برابر دولت تکالیفی بر عهده دارد. به علاوه شهروندی منزلتی است برای افراد در ارتباط با دولت که از نظر حقوق بین‌الملل نیز محترم شمرده می‌شود. «حقوق شهروندی» به آن دسته از حقوقی گفته می‌شود که هر شخص در کشور و جامعه خود، به عنوان شهروند می‌تواند از آن‌ها برخوردار شود و دولت و سایر شهروندان ملزم و مکلف به رعایت آنها هستند. اصل نوزدهم قانون اساسی چنین اذعان می‌دارد: مردم ایران از هر قوم و قبیله که باشند از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند اینها سبب امتیاز نخواهد بود. اصل بیستم: همه افراد ملت اعم از زن و مرد یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردارند و اصل بیست و یکم که در خصوص رعایت حقوق زن می‌باشد، همچنین در اصل بیست و دوم اذعان می‌دارد که حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است مگر در مواردی که قانون تجویز کند و اصل بیست و سوم: تقتیش عقاید ممنوع است و هیچکس را نمی‌توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مواخذه قرار داد.
اندیشمندان به خوبی واقفند که هر جامعه متناسب با رشد و تغییرات اجتماعی با تحولات و دگرگونی‌هایی مواجه است. در جهانی که به طور مداوم و با شتاب دستخوش تغییر و تحول است، لازمه پیشرفت و توسعه دو مسأله بسیار مهم است:
نخست: آگاهی اشخاص از حقوقی که به عنوان یک شهروند دارند.
دوم: استقرار نظم و امنیت در جامعه که تنها در سایه آگاهی از حقوق فردی و اجتماعی و احترام به قانون، امکان‌پذیر است. به عبارت دیگر رعایت «قرارداد اجتماعی» و یا همان معاهده صلحی که مردم اجتماع برای زندگی در جامعه‌ای سالم و امن امضاء و تعهد نموده‌اند.
بنابراین سلامت و امنیت یک جامعه در گرو سعادت و امنیت تک‌تک اعضای آن جامعه است که این مستلزم شناسایی و رعایت حقوق و ارزش‌های انسانی و پرورش نسلی بالنده، معتقد، صاحب کرامت، دارای اعتماد به نفس و مسئولیت‌پذیر است که تنها در سایه برنامه‌ریزی دقیق و مستمر مدیران و سیاستگذران دلسوز جامعه برای شناسایی حقوق افراد (حقوق شهروندی)، ترویج این حقوق و تشویق به رعایت آن، اتخاذ تدابیری در جهت تحقق آنها می‌باشد.
بر پایه یک تقسیم‌بندی کلی، حقوق شهروندی بر سه دسته است: حقوق مدنی، حقوق سیاسی و حقوق اجتماعی.
الف) حقوق مدنی: حقوق مدنی که مربوط به حفظ ذات و آبروی انسان بوده و در نظام حقوقی ایران، با عنوان حقوق راجع به شخصیت نیز شناخته می‌شود و بسته به ظرفیت دولت و نمایندگان دولت است تا افراد عادی. حقوق مدنی خود شامل حقوق مربوط به «آزادی» ، «مساوات» و «حقوق مربوط به مصونیت افراد» می‌شود.
ـ1ـ حقوق مربوط به آزادی عبارتند از:
ـ1ـ1ـ آزادی عملکرد فردی؛ مانند: آزادی تن، آزادی انتخاب محل سکونت، آزادی مکاتبات و آزادی رفت و آمد
ـ2ـ1ـ آزادی اندیشه؛ مانند: آزادی عقیده، آزادی مذهب، آزادی بیان، آزادی مطبوعات، آزادی آموزش و پرورش و آزادی نمایش.
ـ3ـ1ـ آزادی گردهمایی؛ مانند: آزادی تجمعات و میتینگ‌ها
ـ4ـ1ـ آزادی‌های اقتصادی و اجتماعی؛ مانند: آزادی مالکیت، آزادی بازرگانی، صنعتی، کار، سندیکا و …
ـ2ـ حقوق مربوط به مساوات که عبارتند از: مساوات در مقابل قانون، مساوات در مقابل دادگاه‌ها، مساوات در پرداخت مالیات، مساوات از لحاظ اشتغال به مشاغل دولتی و مساوات در خدمت نظام وظیفه و مانند آن.
ـ3ـ حقوق مربوط به مصونیت عبارتند از: مصونیت جان، مصونیت حیثیت، مصونیت مسکن، مصونیت مکاتبات و مطالعات، مصونیت اموال و مصونیت شغل و مانند آن.
ب) حقوق اجتماعی: دومین دسته از حقوق شهروندی، حقوق اجتماعی است. این حقوق در واقع به حق طبیعی هر فرد برای بهره‌مندی از استانداردهای «رفاه اقتصادی و امنیت» مربوط می‌شود. به عبارت دیگر حقوق اجتماعی به خدمات رفاهی مربوط است. این حقوق شامل موارد زیر می‌باشد:
ـ حمایت‌های مادی و درآمدی، تامین شغل با حقوق و مزایای کافی، تامین اجتماعی و…
ـ برخورداری از آموزش و پرورش رایگان
ـ برخورداری از بهداشت و درمان و بیمه‌های درمانی همگانی
ـ حمایت‌های قضایی مانند: حق برخورداری از وکیل، حق دادخواهی و مراجعه به دادگاه صالحه و …
ج) حقوق سیاسی: دسته سوم از حقوق شهروندی، حقوق سیاسی است. یعنی حقوقی که به موجب آن، شخص دارنده حق می‌تواند در حاکمیت ملی خود شرکت کند. حق حاکمیت ملی ناشی از حقوق سیاسی شهروندان بوده و مهمترین حقوق سیاسی عبارتند از: حق شرکت در انتخابات، حق انتخاب شدن در مناصب و مشاغل سیاسی، حق فعالیت سیاسی و حق دارا بودن تابعیت.
با عنایت به مطالب فوق می‌توان یادآور شد که قواعد حقوق اساسی و پیرو آن حقوق شهروندی به بهترین گونه می‌تواند ضامن تحقق حقوق شهروندی در جامعه باشند. در ایران این قواعد در قالب قانون اساسی بیان می‌شوند.
قانونگذار در قانون اساسی حقوق ملت و اهم مصادیق حقوق شهروندی را به رسمیت شناخته و در قالب قواعد حقوقی لازم‌الاجرا می‌داند. آخرین مصوبه در این رابطه مربوط به منشور حقوق شهروندی است که در مجموع نکات مثبت و منفی را داراست که نمی‌توان آن را اقدامی جامع برای تضمین حقوق شهروندی و تشریح جزئیات محسوب کرد.
منابع: گذری بر حقوق و اخلاق شهروندی ـ سعید دهقان
مجموع مقالات حقوق شهروند و عدالت سال 1388
گفتارهایی در حقوق شهری و شهروند: دکتر محسن اسماعیلی