جمعیت؛ غلبه نگاه مکانیکی بر ارگانیکی

آرش صالحی

نقش جمعیت در اقتدار و امنیت ملی امری واضح و مبرهن است و بدون شک بزرگ‌ترین ابرقدرت‌های دنیای امروز از چین و هند گرفته تا آمریکا و روسیه یکی از شاخص‌های ابرقدرتی خود را داشتن جمعیت بالا می‌دانند.

برای نمونه آنچه که امروز هندوستان را از بابت قدرت‌نمایی همسایه خود یعنی چین برتر می داند در حوزه رشد جمعیت است و آخرین سرشماری در سال 2023 هم نشان می‌دهد جمعیت هند در حال حاضر یک‌میلیارد و 435 میلیون ‌نفر هم فراتر رفته است. این در حالی است که چین یک‌میلیارد و 425 میلیون ‌نفر جمعیت دارد.

اما این قدرت‌نمایی ببر غرّان (تعبیر مجله آلمانی اشپیگل از ظهور ابرقدرت هند در حوزه سیاست بین‌الملل) آیا فقط به خاطر این است که رکورددار جمعیت در دنیاست؟ قطعا پاسخ این پرسش بله نیست؛ به ویژه اگر به این نکته توجه کنیم که هند به تنهایی دوسوم جمعیت پزشکان کشور انگلیس را به خود اختصاص داده است.

تسلط هندی‌ها به زبان بین‌المللی و صادرات آسان نیروهای کار متخصص و غیرمتخصص آنها که منجر به ورود فناوری به شبه‌قاره در صنایع و کشاورزی شده، هند را به یک ابرقدرت بسیار رو به ‌رشد تبدیل کرده و بدون شک با پایان هژمونی چین هژمونی هند در اقتصاد سربرمی‌آورد. با این حال هندوستانی‌ها هیچ‌گاه گول جمعیت زیاد خود را نخوردند و همه تکیه آنها به نیروی انسانی نخبه و متخصصی است که حتی در حوزه اقتصاد سینما هم گوی سبقت را از هالیوودی‌ها گرفته‌اند.

روزگاری یک دانشجوی کره‌ای در دانشگاه تهران به من گفت که در کشور کره‌ جنوبی اگر از هر 10 نفر یک نفر باهوش باشد، او مدیر است و گویا در کشور شما این قاعده معکوس است. نکته‌ای که بی‌تردید می‌تواند قضاوت بی‌غرض یک فرد تحصیلکرده غیرایرانی درباره موانع رشد کشور در برخی حوزه‌ها مانند اقتصاد و فرهنگ باشد.

با این همه از زمانی که موضوع جوانی جمعیت یا همان رشد جمعیت مطرح شد، این نکته به ذهن رسید که این جمعیت جوان قرار است برای چه افرادی اتفاق بیفتد؟ چرا که تغییر ساختارهای فکری در جامعه و گذر مردم ایران از جامعه‌ای که هنوز مدرن نشده، به دنبال پسامدرنیزم است، به عنوان چالشی برای جوانی جمعیت مطرح است.

در جامعه‌ای که به علت رشد فضای مجازی سطح آگاهی‌ها به ویژه در حوزه مسائل جنسی بیشتر شده و فضای تبلیغاتی و رسانه‌ای مسلط بر فضای مجازی که امروز از فضای واقعی واقعی‌تر شده، انگاره‌های همسرگزینی را تغییر داده، تبلیغ ازدواج و فرزندآوری به این آسانی‌ها نیست. با این حال این موضوع زمانی مطرح می‌شود که بخواهیم از دید نسل جدید و جوان به موضوع نگاه کنیم؛ اما دیدگاه حاکمیتی برای جوانی جمعیت ناظر به چه ایدئولوژی است؟

یکی از مباحثی که در حوزه جمعیت مطرح می‌شود، بحث «خزانه ژنی» است و طبق تعریف علمی خزانه ژنی یا خزانه ژنتیکی به کل مواد ژنتیکی افراد درون یک جمعیت گفته می‌شود. از آنجایی که جانداران دیپلوئید دارای حداکثر دو «آلل» مختلف در هر یک از جایگاه‌های ژنی خود هستند، یک فرد، تنها جزء کوچکی از کل الل‌های موجود در خزانه ژنی یک جمعیت را داراست؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت، با اینکه افراد جمعیت‌ها را ایجاد می‌کنند، هیچ‌یک از افراد درون یک جمعیت تمامی ژن‌های درون خزانه ژنی را دارا نیست.

با وجود اینکه بحث خزانه ژنی در حد همین تعریف تا حدودی مشخص و تا حدی هم پوشیده است، اما این نگاه را به مخاطب می‌دهد که آیا در حوزه جوانی جمعیت و با توجه به وجود برخی تعارض‌های ایدئولوژیک موجود در جامعه آیا قرار است قانون جوانی جمعیت قشر خاصی را مخاطب قرار دهد؟

زمانی فرزندان یکی از سران سیاسی جریان اصلاح‌طلب موضوع «ژن خوب» را مطرح کرد که این بحث به عنوان یک گاف سیاسی و نگاه پر از تبختر و تکبر گروهی سیاسی ارزیابی شد که مورد نقد‌های جدی هم قرار گرفت که این بیشتر این نقدها هم در جای خود درست بود.

اما مساله اینجاست که آیا طرح موضوع ژن خوب فقط یک گاف سیاسی بود یا پرده از نگاه قومی برداشت که (فراتر از بازی‌های سیاسی) سال‌هاست نگاه بالا به پایینی به جامعه پیدا کرده‌اند و در خودآگاه و ناخودآگاه خود را ژن برتر دانسته و این ژن را شایسته تکثیر بیشتر.

جدای از مباحث نژادپرستی و شوونیستی این موضوع از آن جهت این «ژن خوب» روح جامعه را آزار داد که چنین سیاستمدارانی همواره با شعار مردم، اصل و در جمهوری اسلامی همه‌کاره هستند، برای خود پایگاه و جایگاه مردمی (اگر داشته باشند) ایجاد کردند و البته این بازی‌های سیاسی از جنس پوپولیزم فقط مربوط به یک اردوگاه و جناح سیاسی نبوده است.

اما اگر بخواهیم به بحث جوانی جمعیت و خزانه ژنی خودمان برگردیم،‌ باید به این مساله بپردازیم که بسته‌های تشویقی که نام آن را قانون جوانی جمعیت گذاشته‌ایم،‌ برای رشد کدام جمعیت و به صورت دقیق‌تر برای تکثیر نسل چه افرادی به‌کارگیری می‌شود؟

به نظر می‌رسد نگاه سیاست‌زده حاکم بر تدوین قوانین در کشور ما موجب شده که قانون جوانی جمعیت بی‌توجه به خاستگاه‌های فرهنگی اقشار مختلف مردم تنها گروهی را برای تکثیر در نظر بگیرد که بی‌توجه به ابعاد مختلف این قانون فقط نگاه سطحی و روبنایی به این قانون دارند. این موضوع یعنی اینکه قانون جوانی جمعیت خواسته و ناخواسته به تکثیر نسلی می‌انجامد که چندان اهل سؤال و نقد کردن نیستند و فقط می‌خواهند نسل خود را تکثیر کنند، بدون اینکه بدانند این تکثیر به چه کاری می‌آید؟

بنابراین با وجود مشوق‌های اقتصادی موجود در قانون جوانی جمعیت که البته در شرایط اقتصاد تورمی امروز بسیار ناکافی به نظر می‌رسند و البته همین مشوق‌ها از جمله اعطای زمین به خانواده‌ها دارای 3 فرزند و بیشتر هم به دلیل محدودیت‌های جدی دولت مجال اجرا پیدا نمی‌کنند، باید به این موضوع نگریست که قانون یادشده نگاه کمی‌گرایانه و فله‌وار به درخواست‌های مردمی دارد که همه آنها یکدست نیستند و سطح انتظار مشترکی از رشد جمعیت و تکثیر نسل‌ ندارند.

همین کمبود نگاه کیفی‌گرایانه موجب شده که برخی افراد این شبهه را مطرح کنند که نکند هدف مجلس یازدهم از تصویب قانون جوانی جمعیت تکثیر جمعیتی باشد که چندان در آنها سطح هوش مطرح نیست و اصولا مجلس برای تکثیر جمعیت نخبگان که بی‌شک سطح توقع بیشتری از حاکمیت دارند، سازوکاری مهیا نکرده است.

البته اینها به قول عامیانه بحث‌های روشنفکری پیرامون قانون جوانی جمعیت است و اگر کار به اجرا برسد، متوجه می‌شویم که در شرایطی بر طبل جوانی جمعیت می‌کوبیم که حتی از تامین شیرخشک با قیمت مناسب برای خانواده‌ها هم عاجز مانده‌ایم و با وجود اینکه شیرخشک کالای راهبردی برای ما در این حوزه محسوب می‌شود، 43 درصد تولید این محصول را به دست یک شرکت چندملیتی مانند «نستله» سپرده‌ایم که در شرایط تحریم مجبور به کنار آمدن با ادا و اطوارهایش هستیم.

در نهایت به نظر می‌رسد غلبه نگاه مکانیکی بر نگاه ارگانیکی در تدوین و اجرای قانون جوانی جمعیت موجب می‌شود که این قانون هیچ‌گاه نتواند با خواسته‌های ذهنی افراد در حوزه امید به ازدواج و فرزندآوری ارتباط برقرار کند و از آنجایی هم که مدت اجرای آزمایشی این قانون هفت‌سال درنظرگرفته شده که 2 سال آن هم گذشته است، باید این قانون برای تولید نسلی پویا و هوشمند مورد بازنگری یا ارتقا قرار گیرد.

حتی از حیث مکانیکی هم این قانون آنجا مورد نقد است که در کشورهای مختلفی که به سمت اعطای مشوق‌های مالی و اقتصادی رفته‌اند، سطح مشوق‌ها بسیاربالاتر از سطحی است که مجلس یازدهم برای تشویق فرزندآوری لحاظ کرده و به نظر می‌رسد حتی اگر انسان‌ها را ربات درنظر بگیریم،‌ بعد از مدتی این مشوق‌ها کارآیی خود را برای تشویق به فرزندآوری تا حد زیادی از دست می‌دهند.