جای خالی پژوهش در فرهنگ پهلوانی

کمبود آثار پژوهشی مستدل در حوزه فرهنگ پهلوانی از موانع ترویج این فرهنگ است

آرش صالحی ـ به ندرت پیش می‌آید که یک ورزش چنان با آداب، آیین‌ها، رسوم و گوشت و خون یک ملت عجین شود که بر خلق و خو و رفتارهای اخلاقی جامعه تاثیر جدی بگذارد؛ اما ورزش باستانی یکی از آن ورزش‌هاست که با وجود سابقه چندهزار ساله خود امروز به یکی از استوانه‌های مهم فرهنگی کشور ما تبدیل شده است. ورزشی که سال‌هاست در قامت یک خرده‌ فرهنگ ظاهر شده است و آداب و سنن خود را فراتر از ورزش کشتی به سایر ورزش‌ها هم انتقال داده است و می‌تواند مهمترین پایگاه فرهنگ پهلوانی در دیار ما تلقی شود. قزوین هم از دیرباز با داشتن زورخانه‌های متعدد نقش بزرگی در ترویج و توسعه فرهنگ پهلوانی داشته و البته امروز تعداد زورخانه‌های سرپا در دیار مینودری به انگشتان یک دست هم نمی‌رسد و به نظر می‌رسد باید مسئولان حوزه ورزش و فرهنگ هر دو اهتمام جدی برای رشد و توسعه زورخانه‌ها به عنوان پاسبانان فرهنگ پهلوانی داشته باشند. با این حال کارشناسان معتقدند که آثار پژوهشی مستدل و اثرگذاری در این حوزه وجود ندارد.

تاریخچه زورخانه و کشتی

یک کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت با بیان اینکه ابتدای تاریخ «کشتی» یا «کشتی‌گیری» به زمان اشکانیان برمی‌گردد، گفت: کُستی یا گُستی را معمولاً از پشم بره درست کرده و طبق رسمی که در دوران باستان رایج بود، هفت‌بار به دور کمر پسر یا دختر مکلف زرتشتی می‌بستند و پس از آن همزمانی که سرودی به نام عشم و عیشرا را در آتشکده‌ها می‌خواندند، به دور آتش و سپندان هفت‌بار می‌گشتند.

فتح‌ا… سعیدی درباره شباهت زورخانه‌های امروزی به معابد میترایی افزود: این معابد که ابتدا در غارها بودند، پس از توسعه شهرنشینی در شهرهای کهن ایرانی ساخته می‌شدند و درست مانند زورخانه‌های امروزی چند پله داشتند که مؤمن میترایی را به پایین می‌بردند و یک گود بزرگ با چند سکو در پایین پله‌ها بود که که دعوت‌شدگان به مراسم ستایش و نیایش بر روی چیزهایی شبیه به صندلی می‌نشستند و اعمال مذهبی ویژه‌ای را به جا می‌آوردند.

وی ادامه داد: موبدی که مسئول این معبد بود، سردر این نیایشگاه می‌ایستاد و زنگی بالای سرش داشت که هر وقت موبدان باسابقه‌تر از او وارد می‌شدند، آن را به صدا در می‌آورد تا مردم بفهمند که موبد موبدان و یا یک موبد بزرگ وارد شده است و اینها نشان می‌دهد که آیین‌های زورخانه‌ای ما کاملاً مشابه پرستشگاه‌های میتراییان بوده است.

جوانمردی در آیین پهلوانی

این پژوهشگر حوزه اسطوره‌شناسی سه ویژگی زبان، ملیت و مذهب را از شاخصه‌های هر آدمی برشمرد و عنوان کرد: در زمره قهرمانان و پهلوانان مذهبی بزرگمردی به نام علی ابن ابی طالب (ع) را داریم که وقتی «عمر بن عبدوُد» (پرستنده بتی به نام وُد) معروف به بطل‌الابطال یعنی قهرمان قهرمانان را می‌کشد، از سنت روزگارش پیروی نمی‌کند و هیچ یک از وسایل عمر را برنمی‌دارد و همین جوانمردی علی (ع) خواهر عمر را منقلب می‌کند.

سعیدی کلمه عربی عیار را برگرفته از واژه فارسی «ای یار» دانست و گفت: کتابی به نام «سمک عیار» داریم که ۴ جلد است و در شرحیاتی که بر این کتاب نوشته شده، قهرمان، پهلوان و عیار از هم تفکیک شده‌اند و عیارها کسانی بودند که از هر چه داشتند در راه جوانمردی می‌گذشتند.

وی با ذکر اینکه استاد قاسم انصاری رساله کوچکی به نام «الفتوه» از «ابوعبدالرحمن سلمی» را به فارسی ترجمه کرده است، اضافه کرد: این کتابچه با نام «جوانمردی و جوانمردان» در اختیار ورزشکاران و کشتی‌گیران قرار گرفته و یادمان نرود که کشتی‌گیران در ردیف ورزشکارانی به حساب می‌آیند که به شخصیت‌های جوانمرد قومی و ملیشان سخت پایبند هستند.

بارزترین جلوه‌های فرهنگ پهلوانی در قزوین

یک پژوهشگر و استاد دانشگاه نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت در پاسخ به این پرسش که بارزترین جلوه فرهنگ پهلوانی امروز در استان قزوین را چه می‌دانید، گفت: نمودها و مصادیق گوناگونی برای جواب دادن به این پرسش شما وجود دارد که وجود زورخانه‌های باسابقه و هنوز پررونق قزوین مانند زورخانه‌های «حضرتی» و «هژبر» از آن جمله هستند.

حمید عابدیها افزود: آنچه در اینجا مایلم به آن اشاره کنم، مرشدان زورخانه‌های این کهنه دیار هستند که به عقیده من حق مطلب هیچ‌گاه به خوبی در مورد آنها ادا نشده است. مرشدها، همواره پیرمرادان و نمادهای اصلی ورزش باستانی به شمار می‌روند که ادامه دادن مسیر پرپیچ و خم فرهنگ پهلوانی بدون حضور و یاری آنها ناممکن است.

وی ادامه داد: خوشبختانه در دوران کنونی قزوین از مرشدان بزرگ و برجسته‌ای برخوردار است که در رأس آنها می‌توان به «برادران حاج‌ولیان» اشاره کرد. خاندان حاج‌ولیان که امروز بزرگانی چون «حسین حاج‌ولیان»، «احمد حاج‌ولیان» و «اکبر حاج‌ولیان» را به فرهنگ پهلوانی کشور معرفی کرده، از اثرگذارترین خادمان امروز ورزش باستانی کشور به حساب می‌آیند. همچنین مرشد «علی ثقفی» هم از مرشدان توانمند قزوینی است.

جای خالی پژوهش در فرهنگ پهلوانی و ورزش باستانی

این استاد ادبیات فارسی با اشاره به کمبود آثار مکتوب درباره تاریخچه فرهنگ پهلوانی و ورزش باستانی گفت: در سطح کشور فقط یکی دو کتاب از «کاظم کاظمینی» داریم که چندان آثار برجسته ای محسوب نمی‌شوند. این قبیل کتاب‌ها به ۲ دلیل ضعیف هستند. نخست اینکه اصلاً اسنادی قوی برای ثبت و ضبط تاریخی فرهنگ پهلوانی نداریم.

عابدیها اضافه کرد: علت دوم ضعیف بودن این کتاب‌ها ورود کسانی به این ماجراست که اهلیت و تخصص چندانی برای انجام کار نداشته اند. چند کتاب دیگری هم که دیده‌ام، بیشتر جنبه تفننی و تزئینی دارند و به گذاشتن چند تا عکس و توضیحاتی در خصوص آنها محدود می‌شوند. در مجموع جای پژوهش به نحو جدی در ورزش باستانی خالی است.

وی با طرح راهکار برای توسعه پژوهش در حوزه فرهنگ پهلوانی گفت: دانشجویانی که در رشته جامعه‌شناسی یا دیگر رشته‌های مرتبط با مطالعات فرهنگی تحصیل می‌کنند، می‌توانند پایان‌نامه‌ها یا رساله‌های خودشان را به این سمت سوق دهند که ورزش باستانی را به عنوان «خرده‌ فرهنگ» مطرح کنند.

این استاد دانشگاه افزود: در این بین هم باید تمام گوشه‌ها و چشمه‌های این ورزش را مو به مو ثبت کرد. همچنین عکس‌هایی که در این ارتباط وجود دارند، باید از سراسر کشور گردآوری شوند.

عابدیها ادامه داد:‌ نقاشی‌هایی که در شاهنامه‌های قدیمی و بر روی دیوار سفره‌خانه‌ها، زورخانه‌ها و قهوه خانه‌های تاریخی دیده می‌شوند، باید مورد «ریخت‌شناسی» قرار بگیرند. مهم‌تر از همه اینها ثبت تاریخ شفاهی فرهنگ پهلوانی، تحقیقات میدانی و گفت‌وگو با پیرمردانی است که هنوز در قید حیات هستند. در نهایت، سلسله این پژوهش‌ها در کنار همدیگر کتاب مستدلی درباره ورزش باستانی به وجود می‌آورد.

نقدی بر اوضاع امروز زورخانه‌های قزوین

از سوی دیگر، یک پژوهشگر حوزه فرهنگ پهلوانی قزوین در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت «سیدکریم مومنی» را از نمونه‌های بکر پهلوانان جوانمرد در قزوین برشمرد و گفت: این قهرمان کشتی پهلوانی قزوین مرشدی بود که ضمن مانوس بودن با کتاب حقیقتاً از جدش علی (ع) تاسی و تقلید می‌کرد و زمانی که در شهرداری قزوین کار می‌کرد، با اینکه برای خودش اتاق و میزی داشت، مدام از این اتاق به آن اتاق سر می‌زد و کارهای مردم را راه می‌انداخت.

علی شاه‌میرزایی با تأکید بر اینکه نباید زورخانه‌ها متروکه و تغییر کاربری داده می‌شدند، اضافه کرد: وقتی بزرگ شدم و نماینده قزوین در فدراسیون کشتی شدم، وقتی یک روز داشتم از کنار آن زورخانه رد شدم، با کمال تاسف دیدم که به یک انبار نوشابه بدل شده است!

وی تصریح کرد: شایسته نیست که زورخانه‌های قزوین به سالن‌های تجاری و تفریحی تبدیل شود، چرا که باید جایی باشد که پهلوانی مانند «شعبان بابااولادی» تربیت کند. پهلوانی که وقتی حریفش را به مانند یک چوب‌دستی روی دست بلند کرده بود و به او مسلط بود، در نهایت جوانمردی با او رفتار کرد.

لزوم انتقال فرهنگ پهلوانی به نسل امروز

با توجه به نقش مهم ورزش باستانی در حوزه فرهنگ پهلوانی باید این ورزش را پلی بین ورزش و فرهنگ ایرانی دانست و به همین خاطر آنچه بیش از احیای زورخانه‌ها مهم است، احیای آداب و رسوم پهلوانی است که از طریق این ورزش به سایر ورزش‌ها و بخش‌های اجتماعی و فرهنگی این مرزوبوم رسوخ کرده است و شاید فرهنگ پهلوانی را بتوان مهمترین جلوه تمایز فرهنگ ایرانی با فرهنگ سایر ملل دانست که نباید نسل امروز به ویژه نسل Z را از روح و باطن این فرهنگ محروم کرد.