ترافیک، معضل بزرگ زندگی شهری

رومینا اسماعیلی‌پور

روز پنجشنبه ساعت شش غروب در میان ازدحام دودهای خارج شده از اگزوز اتومبیل‌های غالباً از رده ‌خارج شده و یا جدید، پشت چراغ قرمز گیر می‌کنم. چراغ سبز می‌شود و ماشین‌ها به کندی تکانی می‌خورند. چند دقیقه بیشتر نگذشته که چراغ دوباره قرمز می‌شود و این روند ایست و حرکت تا سه بار تکرار می‌شود؛ نهایتا از چراغ راهنمایی عبور کرده و به آن سمت چهارراه می‌رسم. اما این سمت چهارراه هم تعریف چندان بهتری از مسیر قبل ندارد. ماشین‌ها با فاصله‌های کمی پشت هم صف کشیده‌اند و تنها چراغ‌های قرمز، بوق‌های ممتد و بی‌حاصل ماشین‌ها جریانی تند و زنده در میان سکون و حرکتشان رقم می‌زند. از خیابان پادگان عبور کرده و وارد مسیر خیابان نوروزیان با همان حجم از ترافیک قبل و چه بسا بیشتر می‌شوم. راننده‌ی اسنپ که مردی تقریباً جوان است از وضعیت ترافیک گله دارد و با نارضایتی می‌گوید: نصف عمر ما پشت این چراغ‌های قرمز و داخل ترافیک هدر رفت. هرچه پیش می‌رود اوضاع هم بدتر از قبل می‌شود. تا همین پارسال خبری از این حجم از ترافیک نبود. ماشین‌ها را هم که ببینید متوجه می شوید تنها یک سرنشین دارند. نمی‌دانم چرا مردم از وسایل نقلیه عمومی استفاده نمی‌کنند؟
پنج‌ و نیم بعدازظهر روز سه‌‌شنبه است و سانس تئاتر ساعت شش شروع می‌شود. از ماشین پیاده می‌شوم، نیم ساعتی است که از نوروزیان حرکت کرده و تازه به انتهای سبزه‌‌میدان رسیده‌ام.
تا جایی که چشم کار می‌کند ماشین‌ها کنار هم قفل شده‌اند. ماشین‌های دورتر مثل ستاره‌های آسمان ریز و نورانی و همان قدر دست نیافتنی به نظر می‌رسند. انگار که عبور از نقطه‌‌ی فعلی و رسیدن به موقعیت آن‌ها امری دشوار باشد، با کلافگی به پشت سر و تعداد ماشین‌هایی که می‌آیند تا به این قطار متوقف در ایستگاه وصل شوند نگاهی می‌اندازم. انگار که هیچ راه خروجی نیست. به عقربه‌های ساعت نگاه می‌کنم که تندتر از من و جریان ایجاد شده‌ی اطرافم حرکت می‌کند.
ساعت شش‌ونیم می‌شود. درهای سالن را بسته‌اند!
ـ تابوت‌های مرگ و آلایندگی ناشی از خودروها
می‌گویند وقت طلاست و زمان از دست رفته را نمی‌توان جبران کرد. در حالی که اوقات با ارزش ما انسان‌های شهر‌نشین در میان جعبه‌های فلزی خوشرنگ و لعاب، به تندی برق و باد می‌گذرد و گذر آن را به دلیل کرختی حاصل از ساعت‌ها یکجا توقف کردن متوجه نمی‌شویم. گذشته از اتلاف وقت، یکی دیگر از اثرات مخرب ترافیک، حجم سنگین غبار و آلاینده‌های مضری است که به هوا تحمیل شده و خیال یک لحظه تنفس راحت در هوای پاک را از ما می‌گیرد.
طبق آمار به دست آماده از خبرگزاری جمهوری اسلامی سالانه بیش از هفت میلیون نفر در جهان به دلیل آلودگی هوا با مرگ زودرس مواجه می‌شوند. مطالعات نشان می‌دهد در ایران هر سال حدود 40 هزار نفر به دلیل مواجهه با غلظت آلایندگی ذره‌های معلق در هوا جان خود را از دست می‌دهند.
به نقل از ایسنا، محمد مهدی میرزایی سرپرست شرکت کنترل هوای تهران گفته است: بر اساس آخرین اطلاعات شهر تهران در سال 92، 70 درصد آلاینده‌ها مربوط به منابع متمرکز و 30 درصد مربوط به منابع ساکن ناشی از ذرات تولید شده آلاینده در هوا است.
وی افزود: منابع متحرک به طور متداول مربوط به وسایل نقلیه است، اما وسایل نقلیه در دو قالب بنزینی و دیزلی یا گازوئیل‌سوز دسته‌بندی می‌شوند که بر اساس آمار ذرات معلقی (اولیه) که ناشی از تردد وسایل نقلیه تولید می‌شود حدود 60 درصد است.
ـ خطری زیر پوستی به نام آلودگی صوتی
اما علاوه بر مشکلات آشکار مرتبط با ترافیک، معضل دیگری به نام «آلودگی صوتی» به صورت چراغ خاموش و همسو با این دست از مشکلات ایجاد شده است که به صورت کاملا زیر پوستی بر روان و اعصاب رانندگان خودروها تاثیر گذاشته و بسیار کم‌تر از سایر مسائل به آن پرداخته می‌شود. طبق مقاله‌ی تهیه شده در دانشگاه بین‌الملل امام خمینی (ره) در سال 1399 که با استناد به آمار داده‌های ترافیکی حاصل از نرم افزار مدیریت چراغ و دوربین‌های نظارتی مرکز کنترل ترافیک شهر قزوین به دست آمده است، مهم‌‌ترین متغیرهای تأثیرگذار در تراز معادل صدا، شامل حجم وسایل نقلیه به ‌خصوص وسایل نقلیه‌ی سنگین و نیمه سنگین می‌شود، که با افزایش تراکم خودروهای عبوری و متمرکز شدن آنها در یک نقطه و ایجاد ترافیک میزان آلودگی صوتی ناشی از بوق‌ها از حد استاندارد صدای ایجاد شده بیشتر شده و مشکلات اضطرابی و روانی بسیاری برای شهروندان ایجاد می‌کند‌.
ـ عدم پراکندگی مناسب ترافیک در نقشه‌ی شهری
طبق گفت‌و‌گوی عرشیان، معاون مرکز کنترل ترافیک استان قزوین با ولایت متوسطِ روزانه‌ی حجم تردد در سطح استان به آمار یک میلیون و پانصد می‌رسد که حدود پنجاه درصد از این حجم ترافیک تنها متعلق به هسته مرکزی شهر با وسعت دو کیلومتر مربع است.
عرشیان با تأکید بر اوج ترافیک در تایم ظهر و عصرگاهی ادامه می‌دهد: عصرها ما با ترافیک بیشتری نسبت به زمان‌های دیگر مواجه می‌شویم. چراکه در این زمان پارک حاشیه‌ای و بی‌نظمی ترافیکی به اوج خود می‌رسد. هم‌چنین تقاطع کانال نوروزیان با 92 هزار تردد و چهارراه ولیعصر با 78 هزار تردد از مناطق پررفت ‌وآمد محسوب می‌شوند. باید این را نیز مدنظر قرار داد که مساحت شهر قزوین 64/13 کیلومتر مربع است که دو کیلومتر مربع آن‌هم آن‌طور که پیش‌‌تر ذکر کردیم متعلق به مناطق هسته مرکزی استان است. این در حالی است که 80 درصد مطب پزشکان، مراکز تجاری، بازار اصلی و دفتر وکلا در همین دو کیلومتر مربع واقع شده‌است. درنتیجه با یکی از چالش‌های جدی مدیریتی رو به رو شده‌ایم.
ـ تک هسته‌ای بودن استان و مشکلات ترافیکی
عرشیان با بیان این ‌که وضعیت معابر پاسخ‌گوی حجم خودرو در این مناطق جاذب سفر نیست تصریح می‌کند: درواقع عدم همخوانی عرضه و تقاضا باعث تشدید مشکلات ترافیک در هسته شهر شده و به اصطلاح عامیانه‌تر ظرفیت معابر با این تعداد خودرو همخوانی ندارد. همچنین به‌علت این‌که شهر قزوین شهری تک هسته‌ای است و همه مردم برای تهیه مایحتاج خود مجبور به سفر به‌همین تک هسته می‌شوند. در نتیجه پراکندگی یکسان و متناسبی در سطح شهر وجود ندارد.
ـ زیرساخت نامناسب مناطق اطراف، مسافران را به داخل شهر می‌کشاند
عرشیان الگوی سفر مشخص از جایی به‌ جای دیگر هسته شهر، ظرفیت پارکینگ‌های حاشیه‌ای را ازجمله دلایل دیگر برای دو چندان شدن مشکلات ترافیک مطرح کرده و ادامه می‌دهد: چالش جدی‌ای که در این‌جا مطرح می‌شود عدم وجود زیرساخت شهری مناسب در اطراف شهر قزوین مثل بیدستان و اقبالیه است که نتیجه‌ی آن تردد روزانه 550 خودروی عبوری بین شهرهای فوق است که وارد شهر قزوین می‌شوند.
اگر زیرساخت متناسب در اقبالیه مثل فروشگاه‌ها و مراکز تجاری مطب پزشکان و سایر موارد مورد نیاز وجود داشته باشد دیگر نیازی به سفر روزانه به داخل شهر قزوین نیست.
ـ اقدامات انجام شده برای کنترل ترافیک
بهنام مافی، مدیر اجرایی سازمان حمل‌ونقل ترافیک استان هدف اصلی این سازمان را در ابتدای امر ایمنی شهروندان و در وهله بعدی مدیریت جریان ترافیکی تصریح کرده و در رابطه با اقدامات انجام شده برای کنترل ترافیک می‌گوید: در رابطه با بحث کنترل ترافیکی ما با عرضه و تقاضا مواجه می‌شویم. عرضه مانند پارکینگ و کارت پارک‌ها که به مراتب نسبت به تقاضا کم‌تر است. اما ما در این‌جا با دو دست پارکینگ از جمله حاشیه‌ای یعنی همان پارکینگ‌هایی که دارای ورودی هستند و غیر حاشیه‌ای روبرو می‌شویم که در حال حاضر 13 پارکینگ غیرحاشیه‌ای تحت مدیریت مستقیم سازمان حمل‌ونقل ترافیک و 4 پارکینگ متعلق به غیر که با ضوابط و تعرفه سازمان کار می‌کند برای کنترل حجم ترافیک ایجاد کرده‌ایم. از دیگر اقدامات می‌توان به ایجاد پارکینگ‌های غیرهم‌سطح و یا طرح کارت پارک اشاره کرد.
ـ حذف میدان‌ها برای کاهش ترافیک
مافی ادامه می‌دهد: اما اقدام دیگر، اصلاح هندسی انجام شده برای رفع گره‌های ترافیکی است. یعنی تغییر هندسه‌ی تقاطع‌های ترافیکی به‌نحوی که کمترین تأخیر بر جریان ترافیک تحمیل گردد.
مافی با اشاره به جمع شدن میدان‌های در سطح شهر و تبدیل آن‌ها به چهارراه‌ها و یا اصلاح قوس نامناسب چهارراه‌ها ازجمله فلسطین، مدرس و محمد رسول‌ا… و جمع شدن میدان ولیعصر، میدان بیست و دو بهمن ادامه می‌دهد: یکی از مهم‌ترین مسائل و اقدامات انجام‌شده برای کنترل ترافیک بحث چراغ راهنمایی است، که در این مورد می‌توان به مجهز شدن تقاطع‌های شهر به سیستم چراغ راهنمایی هوشمند اشاره کرد. چراغ‌های راهنمایی در چند سال گذشته محدودیت زمانی مشخصی داشتند و تغییری نمی‌کردند. بعدها به چراغ‌های “پری تایم” تبدیل شد که بازه آن‌ها در صبح، ظهر، عصر و شب متفاوت و منحصر به خود بود که البته بازهم این روش کارساز نبود. نهایتاً ما به سمت چراغ‌های راهنمایی هوشمند رفتیم که تنها در کلان‌شهرهایی مثل تهران و اصفهان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ـ چراغ‌های راهنمای پیشرفته و مهار ترافیکی
مافی می‌گوید: یکی از ویژگی‌های این سیستم کنترل و شمارش حجم آمار تردد ماشین‌ها و ارسال آن به مرکز کنترل ترافیک است. تمام اطلاعات ترافیک تقاطع‌های سطح شهرها هم‌زمان به مرکز کنترل ترافیک ارسال می‌شود و در این‌جا اطلاعات توسط سامانه‌ای پرداخته شده و با توجه به ترافیک کل، بهینه‌ترین زمان برای سبز و یا قرمز شدن چراغ‌ها در تقاطع‌ها انتخاب می‌شود. در حال حاضر 39 تقاطع به سیستم هوشمند مجهز شده ‌است.
ـ برنامه‌ریزی‌های آینده‌ی سازمان کنترل ترافیک
مافی با بیان این ‌که ترافیک مانند موجود زنده‌ای در حال رشد است و هرسال درصدی به خودروهای عبوری اضافه می‌گردد، درحالی که عرضه همچنان ثابت است می‌گوید: برای کنترل ترافیک در سال آینده هوشمند‌سازی دو تقاطع دیگر، اصلاح هندسی فلکه اول کوثر که حجم تردد بالایی دارد و برنامه اصلاح هندسی آن که شامل دوربرگردان‌ها و تنظیم معابر ورودی و خروجی است به‌عنوان یکی از پروژه‌های شاخص شهری تا سال دیگر انجام می‌شود. همچنین هوشمند شدن کارت پارک و حذف نیروی انسانی یکی دیگر از برنامه‌های کنترل ترافیکی در سال‌های آینده است.
ـ نفش پررنگ فرهنگسازی در کاهش تردد خودرو‌ها
مافی با تأکید بر ایجاد فرهنگ‌سازی برای کنترل حجم ترافیک فاصله گرفتن جریان موتوری را یکی از عوامل موثر برای کاهش ترافیک مطرح کرده و می‌گوید: به دلیل افزایش سرانه خودرو در تمامی کشورها باید در هسته مرکزی شهر تسهیلاتی فراهم گردد که مربوط به حمل‌ونقل سبز و پاک ازجمله دوچرخه و پیاده‌روی باشد. البته در این خصوص اقداماتی مانند احداث 40 کیلومتر مسیر دوچرخه انجام شده است و برنامه‌های فرهنگی متفاوتی نیز در دستور کار قرار گرفته، ازجمله تعریض پیاده‌روهای سبزه میدان، خیابان امام خمینی و پیاده‌روهای خیام. نهایتا باید مطرح کرد که تنها راه چاره روی آوردن به حمل‌ونقل عمومی و پاک است.
ـ آسیب‌پذیری روح و روان انسان در ترافیک
بنا به گفته‌ی بهروز بیرشک روانشناس، افراد در محیط‌های شهری رفت‌وآمدهای بیشتری دارند و معضلات شهری فرصت تعامل سازنده افراد را از آنها گرفته و در نهایت میزان برخوردهای نابهنجار را در محیط‌های شهری افزایش داده است.
وی می‌افزاید: روح و روان افراد از مواجهه با آلودگی هوا، صوت و ترافیک و همچنین استنشاق دود حاصل از مصرف ناقص سوخت خودروها و کارخانجات تخریب شده و تمام این موارد جزو آلودگی‌های محیط‌ شهری قلمداد می‌شوند. به‌عنوان ‌مثال سپری شدن وقت افراد در ترافیک آنها را مستعد عصبانیت می‌کند و آستانه تحمل افراد را نیز به‌شدت کاهش می‌دهد. افراد در محیط‌های شهری از وجود ترافیک رنج می‌برند و هیچ‌گونه برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت خود انجام نمی‌دهند، زیرا می‌دانند با وجود یک برنامه از پیش‌ تعیین‌شده وقت زیادی را صرف ماندن در میان ازدحام خودروها و آدم‌ها می‌کنند. علاوه بر این به‌دلیل فقدان قانون‌های بازدارنده و محکم در زمان ترافیک خلاف‌های رانندگی فاحش انجام می‌دهند، رو در روی یکدیگر قرار گرفته و درگیر مشاجره و گاهی زدوخورد می‌شوند. برخی به منظور رهایی از ترافیک خلاف می‌کنند تا شرایط را به نفع خود تغییر دهند.
***
ساعت از 1 نیمه شب می‌گذرد. صدای مشاجره بالا گرفته و تجمع تعداد زیادی از افراد حتی از پشت درهای بسته نیز حس می‌شود.
پنجره را باز می‌کنم. یکی از همسایگان که اتفاقا او را می‌شناسم و مرد غالبا خوشرو و باشخصیتی است با عصبانیت داخل خودرویش دنبال چوب می‌گردد تا به پسر جوانی که آن سمت خیابان است حمله کند! این را از فریاد‌هایش که می‌گوید “الان چوب را بر‌می‌دارم و حسابت را می‌رسم” متوجه می‌شوم.
پسر جوان کاملا مات و مبهوت شده، به مرد میانسالی که جای پدرش را دارد نگاه می‌کند و می‌گوید: اما من فقط جای شما پارک کرده‌ام. همسایه که پسرش به سختی مانع از زد و خورد او با مرد جوان می‌شود دوباره فریاد می‌زند: از وقتی این کافه را داخل خیابان ما ساخته اند آرامش نداریم. زیر منزل خودمان هم نمی‌توانیم ماشین پارک کنیم. بار اول که نیست کل خیابان را برای خودتان برداشته‌اید. خیابان یک ذره هم جا ندارد. صبرمان از شدت این ترافیک تمام شد.
پنجره را می‌بندم. کمی بعد صدای خورد شدن شیشه خیابان را برمی‌دارد و بوق‌های ممتد دزدگیر ماشین لحظه‌ای قطع نمی‌شود!