تذکره صفوی تنها سندی است که به مدفن پیامبران یهودی در قزوین اشاره می‌کند

محمدرضا مقدم

اشاره

کتاب «پیغمبریه» اواخر سال گذشته به قلم سیدمصطفی علوی منتشر شد. مولف در این کتاب کوشیده است در فصل اول به موضوع «زندگانی پیامبران» بپردازد. در همین راستا مخاطب را با چند پرسش جدی مانند تعداد پیامبران و محل زیست آنها و همچنین طبقات انبیا، مواجه می‌کند. در فصل دوم ضمن اشاره به پیشینه شهر قزوین، بقعه پیغمبریه را مورد کنکاش قرار می‌دهد و مخاطب را در جست‌وجوی اوراق و منابع تاریخی در مورد این بقعه، با خود همسفر می‌کند. کتاب «پیغمبریه» در 192 صفحه توسط انتشارات مهرگان دانش و با تیراژ 1000 نسخه به زیور طبع آراسته شده است. صفحه‌آرایی کتاب توسط مرضیه طاهری و طراحی جلد آن نیز توسط فرشته صادقیان صورت گرفته است. در ادامه مروری کوتاه خواهیم داشت بر این کتاب.

نام 25 پیامبر در قرآن آمده است

مولف در بخش پیش نوشتار، نوشته خودش را با ابیاتی از حکیم نظامی آغاز می‌کند که به شرح زیر است:

پیش و پسی بست صف کبریا

پس شعرا آمد و پیش انبیا

این دو نظر، محرم یک دوستند

این دو چو مغز، آن همه چون پوستند

سپس به شرح تعداد پیامبران و و ذکر نام برخی از آنها در قرآن می‌پردازد:

می‌دانیم که از 124هزار پیامبر الهی، تنها به نام 26-25 نفر از آنها در قرآن مجید تصریح شده است که عبارتند از: آدم(ع)، نوح(ع)، ادریس(ع)، هود(ع)، صالح(ع)، ابراهیم(ع)، لوط(ع)، اسماعیل(ع)، الیسع(ع)، ذوالکفل(ع)، الیاس(ع)، یونس(ع)، اسحاق(ع)، یعقوب(ع)، یوسف(ع)، شعیب(ع)، موسی(ع)، هارون(ع)، داوود(ع)، سلیمان(ع)، ایوب(ع)، زکریا(ع)، یحیی(ع)، عیسی(ع) و محمد(ص).

از مجموع تمامی انبیا، تعدادی از آنها افضل و برتر بوده‌اند و از ایشان به عنوان پیامبران مرسل(دارای مقام رسالت) یاد می‌شود که جمعا 313 نفر می‌باشند و از این تعداد هم تنها به اسامی 19 نفر از آنها در قرآن مجید اشاره و تصریح شده است که شامل افراد ذیل است:

نوح، هود، صالح، ابراهیم، لوط، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، یوسف، شعیب، موسی، هارون، داوود، سلیمان، ایوب، الیاس، یونس، عیسی، محمد(ص).

از باقی 294 رسول دیگر که مقامشان از کسانی که فقط نبی بوده‌اند بالاتر است، اثری در قرآن نیست. برخی از پیامبران «نبی مرسل» خوانده شده‌اند؛ از جمله این افراد، حضرت الیاس(ع) هستند. اما درباره حضرات ادریس و خضر(ع) چنین تعبیری در قرآن به کار نرفته است با این حال در برخی روایات، حضرت خضر نیز پیامبر مرسل دانسته شده است.

برخی از پیامبران به غیر از مقام «رسالت» از مقام «امامت» هم برخوردار بوده‌اند و 9 نفر از ایشان مفتخر به چنین مقامی بوده‌اند: نوح، ابراهیم، اسحق، یعقوب، موسی، عیسی، داوود، سلیمان و محمد(ص).

قدری که کلاس‌ها بالاتر می‌رود و پیشرفته‌تر می‌شود می‌رسیم به آخرین قسمت از این تقسیم‌بندی انبیا که مقام و مرتبت و منزلت «اولوالعزمی» است و ایشان پنج نفر می‌باشند و عصاره 124 هزار پیامبر بزرگوار الهی هستند و شامل حضرات: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد(ص) می‌باشد.

باز هم در میان این پنج نفر، یکی نخبه‌تر و برتر و بالاتر از دیگران است و آن شخص کسی نیست جز پیامبر شریف و عزیز حضرت محمد(ص).

33 یا 38 پیامبر مدفون در ایران

توزیع پیامبران هم بنا بر مصلحت الهی و مقتضیات زمان بوده و مکان. هیچ قوم و ملتی هم به فرمایش قرآن مجید بدون پیامبر نبوده‌اند و هر نسلی و از هر تیره‌ای برای خود دارای پیامبر بوده‌اند و حتی طایفه جن هم از این موهبت الهی بی‌نصیب نبوده و برای خودشان دارای پیامبری بوده و هستند.

اما اینکه در ایران ما هم آیا پیامبر و یا پیامبرانی بوده‌اند و آیا اصولا پیامبرانی داشته‌ایم یا خیر و مسائلی از این دست و این که چه تعداد از پیامبران در ایران مدفون هستند و آیا مدفن و مقبره ایشان مستند و مورد تایید کارشناسان مربوط واقع گردیده یا خیر؟ تا حدودی در این کتاب مورد کاوش و بررسی قرار گرفته است.

علی‌الظاهر گفته شده 33 الی 38 نفر از این پیامبران گرانقدر در ایران عزیز ما مدفون هستند و این کتاب تنها به زندگی‌نامه چهار تن از این عزیزان شامل حضرات: سلام، سلوم، سهولی، و القیا (ع) مدفون در قزوین پرداخته است.

124 هزار پیامبر کجا هستند؟

این سوالی است که هنوز معرکه‌‌آرای بسیاری از قرآن‌پژوهان و مورخان اسلامی و غیراسلامی است و نیز ذهن بسیاری از مسلمین و بویژه دانشجویان و طلاب علوم دینی و بخش وسیعی از مردم را به خود مشغول کرده و هنوز پاسخ درخوری به آن داده نشده است. جناب آقای عبدا… مستحسن در این رابطه حرف‌هایی برای گفتن دارد و از جمله می‌گوید: «… از مجموع انبیا الهی فقط نام ۲۶ نفر از آنان در قرآن آمده است که ۷ نفر از آنان نبی و ۱۹ نفر از ایشان رسول بوده‌اند.

بحث دیگری که باید باز شود این است که از زمان هبوط حضرت آدم به زمین که اولین پیامبر روی زمین بودند تا به آخرین پیامبر چند سال می‌گذرد؟ طبق نقل مشهور ۶۲۰۰ سال فاصله زمانی اولین و آخرین پیامبر بوده است و ما دست بالا را می‌گیریم و می‌گوییم ۶۵۰۰ سال. با توجه به این که در تعداد کل پیامبران تردیدی نیست و به ختم نبوت هم یقین داریم که پیامبر دیگری نخواهد آمد؛ می‌خواهیم بدانیم تقسیم‌بندی پیامبران در این دوره ۶۵۰۰ ساله چگونه بوده است. سال‌هایی که از این رقم به دلیل نبودن پیامبر و یا بودن فقط یک پیامبر که از آن اطلاع داریم و باید کسر شود، عبارتند از ۸۳۰ سال دوران نبوت حضرت آدم که پیامبر دیگری در زمان ایشان نبود. ۹۵۰ سال دوران حضرت نوح که فقط ایشان پیامبر بودند. ۱۸۰۰ سال فاصله بین حضرات موسی و عیسی که فقط 600  پیامبر بوده‌اند. 650 سال فاصله بین رسالت حضرت عیسی و حضرت محمد(ص) که هیچ پیامبری نبود. جمع ارقام مزبور می‌شود 4230 سال که در این مدت فقط 605 پیامبر بوده‌اند.

حال اگر این رقم را از ۶۵۰۰ سال کم کنیم باقی می‌ماند ۲۲۷۰ سال که باید ۱۲۳۳۹۵ پیامبر در این مدت پیامبری کرده باشند. یعنی هر سال باید 3/54 پیامبر در زمین بوده باشد. چنانچه میانگین عمر نبوت هرکدام را ۵۰ سال فرض کنیم باید در هر دوره نبوت 2715 پیامبر معاصر هم بوده باشد؛ آیا چنین است؟ می‌بینیم که این اعداد به خصوص در هزاره اول تا سوم که تعداد جمعیت روی زمین به نسبت هزاره‌های چهارم تا ششم بسیار کم بوده است سازگار نیست و سوال این است که این تعداد پیامبر کجا بوده‌اند و چه می‌کرده‌اند؟

عبدا… مستحسن، سخن و گفتار دیگر و تازه‌ای در این رابطه دارد و لذا بهتر است پاسخ این محقق ارجمند را هم از کتاب «ملاقات موسی و خضر(ع)» به خواندن بنشینیم و قضاوت را بگذاریم بر عهده دانشوران عزیز و خوانندگان اهل معرفت. «… ملاحظه می‌کنید تعداد پیامبران الهی با سال‌هایی که بشر در روی زمین می‌زیسته هیچ تناسب درستی ندارد و هیچ روایتی نیست که تایید کند ۱۲۴۰۰۰پیامبر بر روی زمین پیامبری کرده باشند. حداکثر تخمینی که آن هم با گشاده‌دستی بشود در این‌باره زد، می‌توانیم بگوییم در این برهه بیش از هزار پیامبر نمی‌توانسته در زمین باشد. ۳۹۵ پیامبر قبل از حضرت موسی (در دوره کمی جمعیت) و ۶۰۵ پیامبر بعد از ایشان (در دوره تراکم جمعیت) و با توجه به این که هیچ تردیدی در تعداد ۱۲۴۰۰۰پیامبر نیست حال کسی باید پاسخ ما را بدهد بقیه پیامبران یعنی آن ۱۲۳ هزار پیامبر دیگر کجا بوده‌اند که خبری از آن نداریم.

هدایت موجوداتی که ما نمی‌شناسیم

چنانچه در روایات دقت کنیم هیچ‌کدام نگفته‌اند که این تعداد پیامبر در زمین بوده‌اند، بلکه از تعداد کل پیامبران خدا سخن گفته‌اند. در مباحث قبل هم به اثبات رسید که در هستی خداوند، موجودات عاقل و مختار دیگری هم هستند که ما نمی‌شناسیم‌شان. همچنین طایفه جن که از وجود آنان خبر داریم و قرآن فرموده آنان هم پیامبرانی از خود داشته‌اند. ملائکه را هم می‌دانیم که نیازی به پیامبر نداشته‌اند پس معلوم می‌شود مقصود روایت از این تعداد پیامبر در تمام هستی خداوند بوده است، نه فقط در زمین.

گمان عقلی و ضمن قوی این می‌تواند باشد که بقیه پیامبران در هستی خداوند به هدایت امت‌های دیگری از بندگان خدا مشغول بوده‌اند که ما آنان را نمی‌شناسیم.

مقبره چهار پیامبر یهودی در قزوین که ردی از آن ها در منابع تاریخی نیست

در خیابان پیغمبریه قزوین واقع در مغرب عمارت و باغ چهلستون بقعه‌ای است که آن را «پیغمبریه»  و بعضی «چهار انبیا» می‌گویند و معروف است که در آن جا چهار تن از پیغمبران مدفونند و با آن که زیارتگاه عمومی است اما اکثر مردم نام آنها را نمی‌دانند. برخی از خواص گرچه نامی برای آنها ذکر می‌کنند لیکن هیچ‌گونه اطلاعات موثقی راجع به بقعه و سوابق صاحبان آنها ندارند. عجب این است که امام رافعی در کتاب «تدوین» با آن که گورستان‌های قزوین و بقاع و مزارات بزرگان و علما و شیوخ و پیروان اهل طریقت و عرفان را یاد کرده است اسمی از پیغمبریه یا جایی که بتوان به آنجا تشبیه کرد نبرده است. همچنین حمدا… مستوفی نه در «تاریخ گزیده» و نه در «نزهه القلوب» از این بقعه نامی نبرده است.

در تواریخ و تذکره‌های فارسی و تازی تا دوره قاجاریه هم اسمی از این مکان برده نشده. کتیبه‌ای که بالای در مدرسه متصل به بقعه موجود است نشان می‌دهد که وزیر اعظم شاه‌ عباس ثانی به سال ۱۰۵۴ بنای آنجا را به اتمام رسانده است. شگفت آن که در کتیبه هم نامی از پیغمبریه برده نشده و آن جا را به نام مقام شریف یاد کرده است.

تذکره‌ای که از چهار پیامبر یهودی مدفون در قزوین نام می‌برد

یگانه نوشته‌ای که درباره این بقعه به دست آمده تذکره‌ای است که یکی از دانشمندان مشهور قزوین، بهشت آرامگاه مرحوم حاج سیدتقی (اعلی‌ا… مقامه)، راجع به پیغمبریه نگاشته است که قسمت‌هایی از آن در این نوشتار نقل می‌شود.

«… انبیای چهارگانه که در بلده قزوین مدفونند و مدرسه پیغمبریه در آن شهر بر آن برپا است و همواره بنی اسرائیل به زیارت ایشان آمده‌اند ـ شاید که ورود روح‌ا… حضرت عیسی ـ علی نبینا و علیهم‌الاسلام ـ به این سرزمین از برای ایشان بوده است ـ با ورود ایشان از برای زیارت مقام عیسوی که در مسجد جامع آن شهر است، در وسط قبه‌ی آن مسجد در نزدیکی منبر محجر(منبری است که از سنگ ساخته شده است) و اسما انبیا(ع) در بعضی از مسفورات(نبشته) آن بلد این است ـ سلام ـ سلوم ـ سهولی ـ القیا ـ مشهد شریف ایشان از وفور روح و نور و قضای حاجات و اجابت دعوات در کمال ظهور است و مرجع نزدیک و دور و کرامت‌های آن مشهد شریف این داعی محمدتقی‌بن امیرمومن الحسینی عفی‌ا… عنهما در صغر و کبر در کمال مشهود بوده است و روز به روز کرامت های آن افزوده است و تفاصیل آنها به تحریر نیاید و هر متوسلی به آن کرامت‌ها برسد و مشاهده می‌نماید و آن جا که اعیان است چه حاجت به بیان است و در شفای مرضی به توسل ایشان شفاها دیده شده است که به تحریر نیاید و تفصیل آن نشاید…»

پیغمبریه و یهودیان

در میان زیارتگاه‌های شهر قزوین، بقعه پیغمبریه از ویژگی‌های خاصی برخوردار است زیرا که آن را به جایگاه پیامبران یهود نسبت داده‌اند. کهن‌ترین زمانی که از آن یادی به میان آمده به دوران صفویه مربوط می‌گردد. هیچ‌گونه سند تاریخی و کتیبه کهنی در خود بنا وجود ندارد که بتواند آگاهی‌هایی درباره شخصیت یا شخصیت‌های به خاک سپرده شده در آن به دست دهد. تنها فردی که با قاطعیت درباره انتساب این بقعه اثری از خود به جای گذارده شادروان حاج سید تقی قزوینی است که در تذکره خود این محل را به انبیای بنی اسرائیل نسبت داده و نام آنها را به این شرح ضبط کرده است: سلام ـ سلوم ـ سهولی ـ القیا.

مسلمانان یکی از این چهار تن را اولاد اسماعیل می‌دانند. بااینکه تذکره متکی بر هیچ سند و مدرک تاریخی نیست، ولی حکایت از آن دارد که یهودیان ساکن قزوین برای آن که تکیه‌گاهی از نظر معنوی برای خود ایجاد کرده باشند، مانند امامزاده‌ها بسیاری که بر اساس خواب‌نما شدن به وجود آمده‌اند، این محل را به عنوان مکانی مقدس در ارتباط با پیامبران بنی اسرائیل ساخته و پرداخته باشند. (سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، ج 2. ص 1178.)

پیغمبریه، محل اجتماع مردم

مولف در بخش دیگر به استناد کتاب «سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین» مرحوم پرویز ورجاوند می‌نویسد «وجود مشکلات مختلف در کار کشاورزی و دامپروری منطقه از حدود 1303، بر اثر بارندگی، تگرگ، سیل و طوفان و لطمه وارد گشتن به محصولات کشاورزی و خراب شدن قنات‌ها و بالاخره پدید آمدن بیماری «گاو میری» سبب آن می‌شود تا بخش عمده‌ای از منطقه با فقر و پریشانی مواجه بگردد و روستائیان قادر به پرداخت مالیات‌های برآورده شد نباشند. ولی ماموران مالیه گوششان به این حرف‌ها بدهکار نبوده و مردم را زیر فشار قرار می‌دهند. از این رو کار به اعتراض و فرستادن تلگراف‌ها و نامه‌ها می‌کشد و دو مورد نیز مردم و جمعی از علما در «پیغمبریه» تحصن اختیار می‌کنند. دولت و شخص ریاست وزرا که خود را با اعتراض عمومی مواجه می‌بیند از وزارت عالیه می‌خواهد تا مشکلات منطقه را بررسی کرده و برای جلوگیری از گسترش نارضایتی مردم، اقدام لازم را به عمل آورد.»

کتاب «پیغمبریه» می‌تواند منابع و نکته‌های خوبی را در اختیار علاقه‌مندان به موضوع رسالت پیامبران و طبقه‌بندی و اهمیت حیات آنها در اختیار مخاطبان قرار دهد.