به دنبال ساخت فیلمی با رگه‌های بومی بودیم

اشاره

سی و نهمین جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه تهران با درخشش هنرمندان قزوینی برگزار شد. «عطا مجابی و احسان میرزایی» دو هنرمند قزوینی بودند که موفق شدند در این جشنواره افتخارآفرینی کنند. عمر این جشنواره به اوایل دهه 50 باز‌می‌گردد گرچه در ابتدا نام آن «جشنواره بین‌المللی فیلم تهران» بود و در شهرستان‌ها فیلم‌های 16 و 8 میلی متری در قالب جشنواره‌ای با نام «سینمای جوان» به رقابت با یکدیگر می‌پرداختند. بعد از انقلاب اسلامی و در سال 1361 بخش رقابتی جشنواره فیلم فجر پذیرای فیلم‌های کوتاه شد اما از سال 1382 با تخصصی شدن جشنواره در سال 1382 عنوان «جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه تهران» برای این رویداد انتخاب گردید و به صورت انحصاری مختص فیلم‌های کوتاه از سرتاسر ایران و جهان شد. «جناکات» نام فیلمنامه‌ای است که توسط عطا مجابی نوشته شده است و در جشنواره امسال توانست برگ زرین بهترین فیلمنامه اقتباسی را دریافت کند. جناکات فیلم نوآر/ فانتزی 14 دقیقه‌ایِ سیاه، سفید و قرمز است که با نگاهی به «جنایت و مکافات» داستایوفسکی نویسنده شهیر روسی ساخته شده و قصه یک سرقت ناموفق و مکافات یک جنایت را نمایش می‌دهد.

عطا مجابی سال 61 در قزوین به دنیا آمد. در اوایل دهه 80 از انجمن سینمای جوان دفتر قزوین در رشته‌ی فیلمسازی فارغ‌التحصیل شد و در ادامه در رشته ادبیات دراماتیک تا مقطع کارشناسی ارشد تحصیل کرد. مجابی در حال حاضر مدیر امور بین‌الملل انجمن سینمای جوانان ایران است و به فیلمنامه‌نویسی، کارگردانی و تدریس فیلم‌سازی اشتغال دارد. روزنامه ولایت در ادامه مسیر گفت‌و‌گو با هنرمندان و فرهیختگان این بار از عطا مجابی دعوت به گفت‌و‌گو کرد که شرح آن در ادامه تقدیم شما می‌شود.

گفت‌وگو: محمدرضا مقدم

ـ در ابتدا بگویید فعالیت هنری را از چه زمانی شروع کردید و چه شد که به سراغ سینما رفتید؟

گمان می‌کنم مثل باقی هم‌نسل‌های خودم سینما را از طریق نوارهای ویدیویی، دوربین‌های سوپر 8 و آپارات‌های خانگی و بعدتر دوربین‌های ویدیویی خانگی کشف کردم. پدرم یک‌ آرشیو از فیلم‌های قدیمی داشتند که تا سال‌ها منبع تغذیه من برای شناخت سینمای ایران و جهان بود و تنوع بی‌نظیری داشت. از فیلم‌های سیاه و سفید بوگارت، وسترن‌های کلاسیک و اسپاگتی و فیلم‌های جیمز باند گرفته تا فیلم‌ فارسی و موج نوی ایرانِ قبل انقلاب. همچنین خانه ما، روبروی سینما آریا (ملت امروزی) قرار داشت. صف‌های طولانی مردم، همیشه یادآور اهمیت سینما برای ما بود. اما علاوه بر این‌ها انجمن سینمای جوان مهم‌ترین عامل در پیگیری جدی این ماجراجویی و آرزوی کودکی بود. چند تجربه ناقص با دوربین‌های خانگی را پشت سرگذاشته بودم ولی حضور در کلاس‌های آموزشی و معاشرت با آدم‌های اهل فن، فرصت تنفس در فضای آن را هر چه بیشتر برایم فراهم کرد. به همین دلیل همیشه خودم را مدیون مجموعه انجمن سینمای جوان و گردانندگان آن می‌دانم.

ـ با توجه به اینکه شما یکی از دانش آموختگان موفق انجمن سینما جوان هستید؛ عملکرد این انجمن را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

همانطور که عرض کردم انجمن سینمای جوان مجموعه بسیار موثر و عظیمی است. گمان نمی‌کنم حتی در جهان نمونه‌های مشابه زیادی از آن باشد. در کشور ما که واقعا عجیب است. تصور کنید در کشوری در خاورمیانه، یک مجموعه عظیم و وسیع در سراسر کشور، برای کشف و تربیت استعدادهای سینمایی وجود دارد. با توجه به وسعت کشور ما و اقلیم‌های متنوعش ما حدود 60 نمایندگی در سراسر کشور داریم که با حداقل هزینه و امکانات این حجم از استعداد را هر ساله به سینمای حرفه‌ای معرفی می‌کنند. آن هم صرفا با اتکا به نیروهای انسانی که غالب آن‌ها خودشان هم قبل‌تر در همین مجموعه آموزش دیده‌اند.

نمونه موفق چنین دفاتری را در بسیاری از استان‌های کشور داریم و دفتر قزوین قطعا یکی از بهترین‌های آن است. نه به دلیل اینکه دوربین یا سخت افزار ویژه‌ای دارد. آورده اصلی انجمن، بر خلاف سایر مجموعه‌های دولتی یا خصوصی دیگر، فراهم کردن یک زنجیره انسانی برای همفکری و تنفس در فضای هنری بوده است.

ـ اگر موافقید به «جناکات» بپردازیم؛ کمی در مورد این فیلم توضیح دهید

جناکات یک فیلم نوآر یا اصطلاحا فیلم سیاه است و همزمان یک فیلم فانتزی؛ که ماجرای یک‌ سرقت نافرجام، یک قتل فجیع و مکافات آن را نمایش می‌دهد. فیلمنامه با نگاهی به رمان «جنایت و مکافات» و یک خاطره شخصی از برادرم نوشته شده است. «جناکات» محصول مشترک ایران و ایتالیاست و در دوران اوج بیماری کرونا با بودجه ناچیزی در استان‌های قزوین و تهران فیلمبرداری و با حضور برخی از حرفه‌ای‌ترین هنرمندان ایرانی و ایتالیایی‌ ساخته شده است.

ـ ژانر «نوآر» را چگونه می‌شود تعریف کرد؟

فیلم نوآر یا فیلم سیاه تاریخچه مفصل و‌ جذابی دارد که حق آن در یک مصاحبه کوتاه قطعا ادا نمی‌شود و باید سری به کتاب‌های تاریخ سینما بزنیم با این حال به شکل گزیده می‌توان گفت که این ژانر بسیار متکی به حال و هوا و البته این عناصر است: جنایت، شب، شهر، سایه، اضطراب و پیچش‌های غیرقابل پیش‌بینی داستانی. ژانر نوآر ابتدا در ادبیات و بعد در سینما و همزمان با بحران جنگ جهانی دوم کم کم شناسایی شد و بسیاری از آثار دهه 40 تا 60 میلادی در این گونه تولید شده‌اند.

ـ دلیل ساخت «جناکات» دغدغه شخصی بود؟

یکی از انگیزه‌های اصلی ساخت این فیلم، این بود که یک فیلم با رگه‌های بومی بسازیم. خوشبختانه تهیه‌کننده ایتالیایی فیلم، یک گروه هنری برای این امر پیشنهاد کرد که به خوبی با فرهنگ شرقی آشنا بودند. در نتیجه صحبت‌های ما خیلی زود به بحث‌های جزئی‌تری درباره معماری ایرانی و غربی و عناصر تشکیل دهنده فیلم رسید. آن‌ها به ایران آمدند و لوکیشن‌های فیلم را دیدند و من چون خودم معمولا استوری بوردهای کارهایم را خودم می‌زنم با هم شروع به کار کردیم. نتیجه الان چیزی است که می‌توانم بگویم حاصل تخیل و همزمان زیست من، در یک شهر تاریخی ایرانی و البته در زمانی نامعلوم است.

ـ آیا علاقه به رمان «جنایت و مکافات» سبب شد تا برای نوشتن فیلمنامه از این رمان اقتباس کنید؟

موقع مطالعه جنایت و مکافات متوجه شدم این رمان فرصت درخشانی را برای درک ذهن ملتهب یک جنایتکار فراهم می‌کند. این مهمترین انگیزه برای اقتباس از این رمان بود. من به خلاف بسیاری به  اقتباس نعل به نعل باور ندارم و گمان می‌کنم گاهی ما نباید تعهد قطعی به اثری که از آن اقتباس می‌کنیم داشته باشیم و روح اثر مهم است.

ـ «جنایت و مکافات» داستانی مملو از از حوادث است؛ ولی می‌شود ریشه‌های اجتماعی را در این داستان دید. در فیلمنامه شما چطور؟ آیا مخاطب با یک داستان اجتماعی روبه رو می‌شود یا داستانی مملو از دلهره و اضطراب؟

قطعا گمان می‌کنم خشونت یک امر واقعی و تاریخی است که اتفاقا مدام در گذر زمان باز تولید شده و هر روز بیشتر شاهد نمونه‌های تلخ آن هستیم. اما برای من که همیشه  شیفته سینمای جنایی بوده‌ام و از زاویه ژانر به آن نگاه کرده‌ام، واقعیت دستمایه اصلی برای تولید اثر نبوده است. هرچند نتیجه شاید بر واقعیت تاثیر بگذارد. از نظر من سینمای جنایی برای این ابداع شد تا ضمن نمایش خشونت عریان، مکافات آن را نمایش دهد تا از این طریق اصول اخلاقی را تقویت کند. در جناکات، قاتل را فعل خودش از بین می‌برد، نه قانون یا پلیس. پیام این است که صاحب قدرت بداند که اگر بی‌عدالتی بکند، خودش از بین می‌رود و این همزمان هم اخلاق و هم واقعیت است.

ـ برنامه‌ای برای اکران «جناکات» در قزوین دارید؟

بخش اصلی بدنه تولید فیلم، هنرمندان قزوینی هستند و اتفاقا قصد داشتیم اولین اکران فیلم در شهر خودمان باشد. ولی با توجه به شرایط ویژه این روزها و همزمانی اتمام مراحل فنی فیلم با جشنواره فیلم کوتاه تهران، فرصت نشد ابتدا در قزوین اکران داشته باشیم. با این حال به محض انجام هماهنگی‌های لازم، برنامه اکران در قزوین را خواهیم داشت.

ـ سطح این دوره از جشنواره فیلم کوتاه تهران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

جشنواره فیلم کوتاه تهران همیشه حرفه‌ای‌ترین و البته بیشترین مخاطبین را نه فقط در ایران که حتی منطقه داشته است. یکی از چهار جشنواره اسکار کوالیفای خاورمیانه است و حضور در آن گمان می‌کنم افتخار هر فیلمسازی باشد. من ششمین باری بود که در این جشنواره به عنوان فیلمساز حضور داشتم و فیلم‌های بسیار خوبی به گمانم در این جشنواره حاضر بودند.

ـ در پایان به سلیقه خودتان چند فیلم کوتاه خوب به مخاطبان معرفی کنید

گمان نمی‌کنم  بشود عنوان خاصی را توصیه کرد. آنقدر فیلم کوتاه خوب در هر سال زیاد است که نیاز به یک برنامه‌ریزی روزانه برای دیدن آن‌ها حتمی است. فقط می‌توانم به صورت کلی توصیه کنم که فیلم‌های کوتاه خوب داخلی را می‌شود در پلتفرم‌هایی مثل ودیو و هاشور دید. بهترین فیلم‌های کوتاه جهان که تنها چند سال از ساخت آن‌ها گذشته باشد را هم به راحتی می‌توان در سایت‌های زیر پیدا کرد:

films short,

Vimeo

, YouTube,

short of the week