باغستان قزوین، زخمیِ سوداگری زمین

آرش صالحی ـ باغستان سنتی قزوین با عمر ۱۰۰ ساله خود در گذشته نقش مهمی در اقتصاد دیار مینودری ایفا می‌کرد؛ به طوری که علامه «علی‌اکبر دهخدا» لقب «دخو» را به عنوان تخلص ادبی خود انتخاب نمود که به معنای نگهبان آب و کسی است که مسئولیت تقسیم سهمیه آب باغ‌ها را به عهده دارد. با این همه به علت توسعه شهر و برداشت بی‌رویه آب از رودخانه‌های سیراب‌کننده باغ‌های سنتی به ویژه توسط روستاهای بالادست، باغستان سنتی قزوین با کم‌آبی جدی روبه‌رو شده است. به همین خاطر شهرداری قزوین در چند سال گذشته سازمان باغستان سنتی را به وجود آورد تا ضمن رسیدگی جدی به مشکلات و معضلات باغداران بتواند تا حدودی دردهای باغستان سنتی را کاهش دهد. با این حال، این واقعیت را نمی‌توان کتمان کرد که وسعت باغستان از ۵ هزار هکتار در دوران اوج حیات خود به نصف کاهش یافته و امروز حدود ۲ هزار و ۷۸۰ هکتار وسعت دارد و روند زوال تدریجی باغستان با وجود اجرای طرح‌های حمایتی همچنان استمرار دارد. موضوعی که به نظر می‌رسد علت اصلی آن سودآور نبودن باغات سنتی قزوین و ایجاد انگیزه برای تغییرکاربری زمین‌های این باغ‌ها برای رسیدن به ثروت‌های کلان است.

کمبود منابع آبی

یک باغبان محل (به باغبان‌های محلات مختلف باغستان قزوین باغبان محل می‌گویند) با بیان اینکه کمبود شدید آب مشکل اصلی باغستان سنتی قزوین است، به خبرنگار ولایت اظهار کرد: امکان بهره‌گیری از آب کافی برای هیچکدام از بخش‌های باغستان وجود ندارد.

ولی‌ا… حق‌وردی برداشت بی‌رویه از بستر رودخانه‌های تأمین کننده آب باغستان را زمینه‌ساز مشکلات عدیده برای این میراث کشاورزی و فرهنگی استان دانست و عنوان کرد: به خاطر برداشت بی‌رویه از بستر رودخانه زویار در برخی جاها عرض آن به ۵۰ متر هم کاهش یافته و قبل از اینکه آب به باغ‌ها برسد، در مسیر رودخانه گم و پرت می‌شود.

این باغدار قدیمی افزود: از ۵ رودخانه قدیمی مسیر باغستان فقط یکی دو رودخانه هنوز زایش آبی دارند؛ اما متأسفانه برخی کشاورزان روستاهای بالادست، آب را می‌گیرند و گاه تا ۵۰ روز به کسی اجازه برداشت نمی‌دهند و نمی‌گذارند که آب این رودخانه‌ها به پایین‌‌دست و باغ‌های سنتی برسد.

حق‌وردی با ذکر اینکه این مشکل باعث شده که چندین بار کار متخلفان به مراجع قضائی کشیده شود، ادامه داد: به هر حال کسانی که در پایین دست باغداری می‌کنند حقابه دارند و باید از این آب استفاده کنند تا باغستان‌های ما از خطر نابودی نجات پیدا کنند؛ به ویژه در سالیان اخیر که آب رودخانه‌ها به شدت کم شده است.

باغستان، امن و سودآور نیست

این باغبان باسابقه، نبود امنیت و بهره‌وری را از دیگر مشکلات باغستان سنتی برشمرد و گفت: در حال حاضر خیلی از باغبان‌ها از ترس مزاحمت اشرار جرأت نمی‌کنند که در ساعاتی از روز به باغ‌ها سر بزنند، اما وقتی امنیت باشد، باغدارها تشویق می‌شوند به سمت باغ‌هایشان بروند و با فراغ بال به سامان‌بخشی این میراث کهن و حیاتی شهر بپردازند.

حق‌وردی اضافه کرد: همچنین باید انگیزه لازم اقتصادی را ایجاد کنیم که افراد بتوانند از باغ‌ها نگهداری کنند. باغدارها باید هر ساله با سمپاشی کردن، بیل زدن و هرس کردن، از باغ خود نگهداری کنند که اینها مشمول هزینه است. به همین خاطر قصد داریم در هر محله باغی یک بازارچه محلی ایجاد کرده یا در کنار باغ‌های پسته، کارگاه خلال پسته احداث کنیم.

۵۰۰ هکتار از باغستان در معرض تغییر کاربری است

از سوی دیگر، یک کارشناس باغداری در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت با بیان اینکه حفظ باغستان به اجرای طرح‌های درازمدت و زیربنایی نیاز دارد، اظهار کرد: باید ببینیم باغستانی که در حال از بین رفتن است، کجاها آسیب‌پذیر است؟ با این بررسی می‌بینیم بخش‌هایی از باغستان که در مجاورت راه‌هاست، بیشترین آسیب‌پذیری را دارد.

محمدرضا عینی با ذکر اینکه طبق برآوردهای صورت‌گرفته ۵۰۰ هکتار از باغستان در معرض تخریب و تغییرکاربری است، اضافه کرد: علت این آسیب‌پذیری هم انگیزه مالکان باغ‌ها برای تغییرکاربری باغات است و وقتی باغدار می‌بیند اگر زمین باغ را تغییرکاربری بدهد، قیمت آن از متری ۵۰ یا ۱۰۰ هزار تومان به ۲۰ میلیون تومان می‌رسد.

لزوم خرید حق مالکیت باغ‌ها

این کارشناس حوزه باغستان سنتی با اشاره به موج تخریب در نواحی مرکزی باغستان گفت: می‌توانیم برای جلوگیری از تخریب این ۵۰۰ هکتار ۱۰۰ هکتار زمین بالای آزادراه قزوین ـ زنجان را تغییرکاربری داده و منابع مالی آن را برای خرید حق مالکیت باغات در معرض تخریب اختصاص دهیم و حق بهره‌برداری را به صورت ۹۹ ساله به خود باغداران بدهیم.

عینی ادامه داد: به این ترتیب باغداران چون مالکیتی ندارند، انگیزه تغییرکاربری پیدا نمی‌کنند و از طرفی حق بهره‌برداری هم در اختیار آنها باقی می‌ماند. چون دولت و شهرداری نمی‌تواند باغداری کند و این امری بدیهی است. بنابراین می‌توانیم چند برابر پول باغات را به باغداران بدهیم و حق بهره‌برداری هم در اختیار خودشان نگه داریم.

وی تصریح کرد: این موضوع را ۵ سال پیش مطرح کردیم که حمله‌های شدیدی به ما کردند و گفتند می‌خواهند در زمین‌های بالای اتوبان زمین‌خواری کنند و در شورای عالی شهرسازی و معماری هم گزارش‌هایی خلاف واقع دادند و به همین خاطر این طرح رد شد که البته قابل احیاست.

اجرا نشدن طرح پایلوت آبرسانی

عضو شورای شهر قزوین هم در گفت‌وگو با خبرنگار ولایت آب، راه و امنیت را ۳ مشکل اساسی باغ‌های قدیمی قزوین دانست و بیان کرد: رفع این ۳ معضل اولویت کاری ما است؛ البته با توجه به اینکه در مسئله آب با اضطرار روبه‌رو هستیم، فعلاً تمرکز بیشتری روی این موضوع داریم.

ولی چگینی با ابراز گلایه از اجرانشدن طرح آزمایشی آبرسانی باغستان گفت: در زمینه آبرسانی مطالعات خوبی در محل تشنه‌راه (بین ۲ راهی همدان و نسیم شمال) پایلوت ۲۰ هکتاری برای ما انتخاب و طراحی شده است. با اینکه ۸ سال از طراحی این طرح گذشته، اما هیچ خروجی عملی نداشتیم و با جابه‌جایی استاندار قبلی این طرح ناقص ماند.

وی کانال دشت قزوین را تنها منبع قابل اتکای آبرسانی به باغستان توصیف کرد و افزود: طبق تدابیر اتخاذشده، باغداران هم مانند کشاورزان دشت می‌توانند با قیمت‌های مصوب از آب کانال بهره‌مند شوند. سال‌های پیش بودجه‌ای به آب منطقه‌ای دادند که کانال ترمیم و هدر رفت آب کمتر شود و از محل جلوگیری از هدررفتن آب بخشی به باغستان اختصاص یافته و طرح کشت صادر شود.

الگوی کشت؛ کلید احیای باغستان

بسیاری از کارشناسان، طراحی و اجرای درست الگوی کشت را لازمه اصلی تأمین آب باغستان می‌دانند. رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان قزوین هم اجرای درست طرح الگوی کشت را شاه‌کلید احیای باغ‌های سنتی قزوین توصیف کرد و گفت: از قدیم برای باغستان طرح کشت صادر نشده است. طرح‌های موجود و آب تخصیص‌یافته هم برای اراضی زراعی و کشاورزان دشت قزوین بوده، نه باغ‌های سنتی. علت اینکه در سال‌های قبل نمی‌توانستیم طرح کشت صادر کنیم، مشخص نبودن تغییر کاربری‌ها و میزان مشارکت سازمان باغستان شهرداری در اجرای این طرح بود.

محمدحسین عطائی با اشاره به کارشناسی‌های صورت‌گرفته در مورد طراحی و اجرای زمان‌بندی الگوی کشت باغستان اضافه کرد: تا زمانی که طرح‌های پیشین را بازنگری کردیم، نتوانستیم رسماً ادعا کنیم که می‌توان برای ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار باغ سنتی طرح صادر کرد. با توجه به اینکه از بهار ۸۹ بازنگری نحوه آبرسانی به کل اراضی شبکه دشت قزوین را شروع کردیم، توانستیم از محل بعضی از تغییر کاربری‌ها بخشی از آب موردنیاز باغداران را تأمین کنیم.

وی با ذکر اینکه احصای کامل اراضی تغییرکاربری یافته در گرو پیگیری شهرداری قزوین است، ادامه داد: سهم آب باغستان از محل تغییر کاربری‌ها عملاً مشخص است. اگر این طرح تکمیل شود، بدون اینکه قطره‌ای آب از بقیه زارعان کم شود، امکان صدور آب لازم به باغستان فراهم می‌شود.

لزوم بهره‌گیری از جهانی شدن باغستان سنتی قزوین

اما در جریان نشست گروه مشاوران علمی «جیاس فائو» نظام میراثی کشاورزی باغستان سنتی قزوین به عنوان پنجمین و ششمین نظام میراث جهانی توسط این نهاد بین‌المللی معرفی و ثبت جهانی شد. باغستانی که در آن محصولات متنوعی مثل انگور، بادام، گردو و زردآلود تولید می‌شود، اکنون با جهانی شدن آن علاوه بر راهیابی به بازارهای جهانی می‌تواند مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار بگیرد؛ به شرطی که اهتمام و عزمی جدی برای فرآوری میوه‌جات و توسعه گردشگری باغستان وجود داشته باشد.