بازشناسی سنت‌های ریتمیک در موسیقی عثمانی

مروری بر کتاب «اوزان موسیقی ترک» نوشته فخرالدین یارکین؛ ترجمه مصطفی عبادی

م. برومند

کتاب «اوزان موسیقی ترک»، اثری از فخرالدین یارکین، موسیقیدان و پژوهشگر ترکیه‌ای، یکی از تازه‌ترین ترجمه‌ها در حوزه نظریه موسیقی نواحی همجوار ایران است که به همت مصطفی عبادی ترجمه و با ویراستاری شهاب منا از سوی انتشارات خُنیاگر منتشر شده است. این کتاب در سال ۲۰۱۶ به‌صورت سه‌زبانه (ترکی، انگلیسی و یونانی) در ترکیه منتشر شده بود و اکنون در قالبی دقیق و قابل‌فهم در اختیار مخاطب فارسی‌زبان قرار گرفته است.

موضوع اصلی کتاب، بررسی ساختارهای ریتمیک در موسیقی کلاسیک عثمانی است؛ مفهومی که با عنوان «اصول» در سنت نظری آن منطقه شناخته می‌شود. «اصول» به معنای چرخه‌های ریتمیک منظم و گوناگون، جایگاه ویژه‌ای در موسیقی کلاسیک عثمانی داشته و به‌ویژه در قالب آیین‌های آیینی چون مولویه، برای قرن‌ها حفظ شده است. این ساختارها برخلاف بسیاری از سنت‌های موسیقایی دیگر، با تحولات سیاسی و اجتماعی دچار گسست نشده‌اند و همچنان در موسیقی سنتی ترکیه تداوم دارند.

اهمیت این اثر نه فقط در پرداختن به الگوهای ریتمیک عثمانی، بلکه در افق‌هایی است که برای شناخت موسیقی گذشته ایران می‌گشاید. با توجه به تعامل تاریخی میان فرهنگ‌های ایران و ترکیه، به‌ویژه در دوره‌های تیموری و صفوی، بررسی ساختارهای موسیقایی عثمانی می‌تواند به بازسازی بخشی از ساختارهای از دست‌رفته یا تغییر یافته موسیقی ایران کمک کند. به‌ویژه آن‌که مفهوم «اصول» تا دوره صفوی در موسیقی ایران نیز رایج بوده و بعدها به‌ تدریج در دوره قاجار جای خود را به نظامی متفاوت داده است.

تاثیر موسیقی ایران بر موسیقی عثمانی یکی از موضوعاتی است که به‌درستی در مطالعات موسیقی‌شناسی ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته و از سوی منابع ترکی نیز عمدتا نادیده انگاشته شده است. با این حال، بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که در دوره تیموری، موسیقی ایران در اوج بالندگی نظری و عملی خود قرار داشته و این غنا از طریق مهاجرت موسیقیدانان ایرانی به دربار عثمانی، به‌طور گسترده به آن سوی مرزها منتقل شده است. عبدالقادر مراغی، چهره شاخص مکتب منتظمیه، که از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان موسیقی اسلامی محسوب می‌شود، نمونه بارز این نفوذ فرهنگی است؛ شخصیتی که در سنت موسیقی ترکیه، از او به‌عنوان «پدر موسیقی ترکیه» یاد می‌شود.

کتاب «اوزان موسیقی ترک» در چنین بستری، به خواننده ایرانی امکان می‌دهد تا گذشته خود را از زاویه‌ای بیرونی بازبینی کند. واکاوی ساختارهای ریتمیک در این کتاب، به‌ویژه در نسبت با سنت ایرانی، این نکته را روشن می‌سازد که بسیاری از مفاهیم کلیدی در موسیقی عثمانی، ریشه در سنت نظری ایران در دوره‌های میانه دارند. این رویکرد تطبیقی، روشی کارآمد برای بازسازی دانسته‌های از دست رفته و فهم عمیق‌تر از مبانی تاریخی موسیقی ایرانی محسوب می‌شود.

آن‌چه این کتاب را متمایز می‌سازد، پرداختن دقیق به ساختارهای وزنی و تشریح تنوع اوزان در موسیقی عثمانی است؛ اوزانی که برخی از آن‌ها نه تنها در موسیقی آیینی، بلکه در آثار سازی و آوازی نیز حضوری پررنگ داشته‌اند. ترجمه روان و تخصصی این اثر، با رعایت اصطلاحات فنی، توانسته است محتوای آن را برای خواننده ایرانی، به‌ویژه پژوهشگران و دانشجویان موسیقی، قابل استفاده و کاربردی سازد.

نکته قابل تأمل دیگری که در مسیر ترجمه این اثر رخ داد، تجربه متفاوت مترجم با ناشر اصلی کتاب بود. پس از پایان ترجمه، مترجم برای حفظ حقوق معنوی اثر، با ناشر ترکی تماس گرفت و او را در جریان انتشار نسخه فارسی قرار داد. واکنش ناشر، حاکی از سیاست فرهنگی متفاوتی بود؛ آن‌گونه که از سوی وزارت فرهنگ ترکیه وعده پرداخت مبلغی به‌عنوان قدردانی مطرح شد. در اقدامی فرهنگ دوستانه، مترجم و ناشر ایرانی تصمیم گرفتند از دریافت این مبلغ خودداری کنند تا استقلال فرهنگی در انتشار اثر حفظ شود. این تصمیم، در عین حال، تلنگری است به نهادهای فرهنگی ایران که نقش حمایت از فعالیت‌های میان‌فرهنگی و پژوهشی را باید جدی‌تر بگیرند.

کتاب «اوزان موسیقی ترک» نه‌فقط اثری برای شناخت سنت عثمانی است، بلکه بستری است برای تأمل دوباره بر مسیر تحول موسیقی ایرانی، از دوره شکوفایی آن در مکتب منتظمیه تا افت‌وخیزهای آن در دوران معاصر. اهمیت این اثر در ایجاد گفت‌وگویی تاریخی میان دو سنت موسیقایی است؛ گفت‌وگویی که می‌تواند شناخت ما از خویش را از طریق دیگری ممکن سازد.

بازخوانی این اثر فرصتی است برای بازشناسی جایگاه واقعی و تاریخی سنت ایرانی در شکل‌گیری موسیقی عثمانی و بازسازی حافظه‌ تاریخی آنچه روزگاری از آنِ ما بوده است.

بدون چنین بازاندیشی‌هایی، خطر فاصله‌گیری از ریشه‌ها و تکرار کلیشه‌های وارداتی، بیش از همیشه احساس می‌شود. انتشار این کتاب، گامی مهم در جهت کاستن از این فاصله است.