از نوبل ادبیات تا داریوش مهرجویی

آرزو رضایی انارستانی

نخست: اکتبر (مهرماه) هر سال، جامعه‌ی ادبی جهان چشم به اخبار می‌دوزد تا خبر دریافت یکی از مهم‌ترین جایزه‌های ادبی جهان، برسد. امسال جایزه، بر خلاف انتظار بسیاری که گمان می‌برند موراکامی برنده‌ خواهد بود، به یون‌فوسه، شاعر، نویسنده و نمایشنامه‌نویس نروژی رسید. یون‌فوسه‌ای که پیش از نوبل هم بسیاری از جایزه‌های مهم ادبی را از آن خود کرده بود. آکادمی سلطنتی سوئد در بیانیه‌ی خود گفته این جایزه را به خاطر «نمایشنامه‌ها و نثر بدیع او که بازتاب صداهای شنیده‌نشده و ناگفتنی‌هاست» به فوسه اهدا کرده است.

دوم: یون فوسه تحت تاثیر هنریک ایبسن، دیگر نویسنده‌ی نروژی‌ست که او را پدرِ نمایش‌نامه‌نویسی مدرن نروژ می‌داند و ادبیات نمایشی به او مدیون است.‌ او زمانی که اغلب نویسندگان هم‌دوره‌اش از جامعه‌ی اشرافی و قهرمان‌پروری‌های خیالی می‌نوشتند، از مردم معمولی نوشت.

همین راهی شد برای نویسندگان و نمایش‌نامه‌نویسان بعدی به جامعه‌ی متوسط و آدم‌های معمولی بپردازند.

سوم: خبر شوکه‌کننده‌ی قتل داریوش مهرجویی و همسرش، آن‌قدر وحشتناک است که چشم تا دقایقی روی واژه‌ها ثابت می‌ماند بلکه مغز بتواند این موضوع را درک کند! مردی که تحول بزرگی در سینمای ایران ایجاد کرد؛ زمانی که بسیاری از فیلم‌های بی‌پایه و اساس بر مبنای مسائل اروتیک ساخته می‌شد، او شجاعانه به آثار اقتباسی روی آورد و فیلم گاو را ساخت. با وجود اینکه مرد بود، بازه‌ی زمانی طولانی‌ای را در آثار بعد از انقلابش، به ساختن فیلم‌هایی درباره‌ی  زنان پرداخت. مهرجویی بدون تردید، پرافتخارترین کارگردان ایرانی بود. با ده‌ها جایزه‌ی بین‌المللی و داخلی برای آثاری بی‌نظیر که هر کدام از آن‌ها را می‌توان چندباره دید.

چهارم: شاید مهم‌ترین اثر اقتباسی مهرجویی، گاو باشد ولی اثر دیگر او، فیلم سینمایی محبوب سارا، اقتباسی ایرانی شده، از خانه‌ی عروسک، نوشته‌ی هنریک ایبسن است. سارا روایتی زنانه، از زنی معمولی است که برای نجات زندگی و شوهرش، دست به کاری پنهانی زده.

پنجم: ساختن و نوشتن درباره‌ی آدم‌های معمولی، به هیچ‌وجه کاری معمولی نیست. شاید سخت‌ترین کار برای یک هنرمند و نویسنده همین باشد. باید معمولی نبود تا بتوان از معمولی‌ها گفت. مهرجویی هم ماند ایبسن در ادبیات نروژ، از پیشگامان سینمای مدرن ایران و جهان بود.

ششم: فوسه، در ادبیات مدرن زمان حاضر، از آدم‌های معمولی می‌گوید. انسان‌هایی در آثار او، نام خانوادگی ندارند… انسان مدرن که به هر دستاویزی برای زندگی می‌آویزد و ذهنش از کلمات پر است، بی‌آنکه توان به زبان آوردن داشته باشد. چندین نمایشنامه و یک رمان از فوسه به زبان فارسی ترجمه شده و بارها نمایشنامه‌های او، در ایران بر روی صحنه‌ی تئاتر رفته است.

هفتم: رازهای مگوی انسان‌های معمولی، در زندگی‌های معمولی، آثاری می‌آفریند که جهان ادبیات و سینما را تکان می‌دهد. خلق چنین آثاری بدون شک نیاز به خالق‌هایی غیرمعمولی دارد. کسانی مثل ایبسن، فوسه و زنده‌یاد مهرجویی.  باید خوب جنس انسان را شناخت تا بتوان درباره‌اش آثاری قوی و ماندگار ساخت. از آن سو، باید خیلی شجاع بود. نوآوری و خلق اثری برای اولین بار، بسیار شجاعانه است.

هشتم: راز  قتل مهرجویی را هنوز نمی‌دانیم. تازه، سینمای ایران با این داغ و پایان یک زندگی‌ درخشان حرفه‌ای روبرو شده است. خالق زندگی آدم‌های معمولی، معمولی نبود و معمولی نمرد. بدون شک، سینمای ایران تاابد مدیون مهرجویی می‌ماند. مانند ادبیات جهان که مدیون ایبسن و فوسه خواهد ماند.

یاد و نامشان گرامی