از عباس کیارستمی تا بهرام بیضایی …

اشاره:

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دی ماه سال 1344 با هدف تولید آثار فرهنگی و هنری برای کودکان و نوجوانان تاسیس شد. ایجاد امکانات لازم برای رشد و پرورش فکری و ذوقی کودکان و نوجوانان و کمک به شکوفایی استعدادهای آنان در اوقات فراغت، هدف اصلی کانون برشمرده شده است.

کانون با تعیین اهداف زیر کار خود را از همان دهه 40 با جدیت آغاز کرد که با استقبال جامعه مواجه شد. جامعه ایرانی آن زمان که از حداقل‌های آموزشی و فرهنگی محروم بود خیلی سریع از اهداف و فعالیت‌های کانون پرورشی استقبال کرد. به گفته لیلی امیرارجمند مدیر کانون، نام کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان را احسان یارشاطر که عضو هیات امنای کانون بوده، برای این موسسه پیشنهاد داده‌ است.

¢ اهداف کانون پرورشی:  

تاسیس مراکز عرضه کتاب و آموزش‌های فرهنگی، هنری و ادبی مخصوص کودکان و نوجوانان در کشور، تهیه و استفاده از وسایل سمعی و بصری، تدارک وسایل آموزشی، تولید، توزیع، نمایش و فروش فیلم‌های سینمایی و تولید تئاتر مخصوص کودکان و نوجوانان، کمک به توسعه و ترویج ادبیات کودکان و نوجوانان از طریق تشویق نویسندگان، طراحان، هنرمندان و ناشران و همکاری با آنان، برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های ادبی، هنری و فرهنگی مخصوص کودکان و نوجوانان، تولید سرگرمی، اسباب‌بازی، بازی‌های رایانه‌ای، عروسک و …، ایجاد واحدهای کتاب‌رسانی سیار برای عرضه کتاب به بچه‌ها در روستاها، همکاری با موسسه‌های ایرانی و غیرایرانی که با کانون هدف‌های مشترک دارند.

در بخش پیش به نقش «انتشارات کانون پرورش فکری و کودکان و نوجوانان» پرداختیم و با اشاره به نویسندگان صاحب نامی از جمله، فیروزه شیروانلو، سیروس طاهباز، نادر ابراهیمی، صمد بهرنگی و بهرام بیضایی به معرفی برخی از آثار آن ها که در حوزه ادبیات کودک و نوجوان که توسط انتشارات کانون پرورشی منتشر شده پرداختیم. در این قسمت نیز به فعالیت این سازمان فرهنگی در حوزه فیلم کودک می پردازیم.

¢ فیروزه شیروانلو؛ موسس مرکز سینمایی کانون پرورشی

همان طور که قبلا گفته شد فیروزه شیروانلو نخستین مدیر انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود که تاثیر بسزایی در انتشار و ترجمه آثار فاخر ایران و جهان برای کودکان داشت. وی در ادامه فعالیت‌هایش و با پشتیبانی‌هایی که از فیلمسازان جاون آن دوران داشت سبب شد «مرکز سینمایی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» تاسیس شود. حمایت و دعوت شیروانلو از هنرمندان جوان که بعدها از صاحب نام ترین و تاثیرگذارترین کارگدان های سینمای ایران شدند بیانگر شناخت عمیق این بانوی فرهیخته از فرهنگ و هنر ایران است.

در سال 1349 مرکز سینمایی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بنیان شد و فیلم‌سازان جوان مشغول به فعالیت شدند. بخش سینما با هدف پیشبرد انگیزه‌ها و سازندگی اندیشه و پرورش نگرش هنری داشت.

فیلم‌های ساخته شده توسط کانون پرورشی در فستیوال پنجم، ششم و هفتم فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران به موفقیت‌های چشمگیری دست یافتند. موفقیت‌های فیلمسازان کانون پرورشی فقط در جشنواره فیلم‌های کودکان و نوجوانان تهران خلاصه نمی‌شد و این فیلمسازان در ادامه فعالیت‌هایشان جوایز متعدد و معتبر جهانی را به دست آوردند. در ادامه به معرفی چند تن از این هنرمندان می پردازیم.

¢ عباس کیارستمی؛ نخستین فیلمساز کانون پرورشی

«نان و کوچه» نخستین فیلم ساخته شده توسط عباس کیارستمی در سال 1349 است. کیارستمی این فیلم را براساس طرحی از برادرش تقی نوشت. نان و کوچه در زمان ساخت با استقبال فراوان مخاطبان روبه‌رو شد. کیارستمی تا زمان ساخت این فیلم نزدیک به 150 فیلم کوتاه تبلیغاتی ساخته بود، ولی هنوز ابزار دوربین و شیوه کار با آن را نمی‌شناخت! او برای یافتن پسرک فیلم و خانه مورد نظر و نیز کوچه پس‌کوچه‌های به هم پیوسته روزهای متوالی جستجو کرد تا سرانجام در حوالی امامزاده صالح در منطقه شمیران آن را یافت.

فیلم‌برداری صحنه مربوط به سگ (ورود پسر به خانه و سپس لم‌دادن سگ پشت در) 40 روز به طول انجامید، چون کیارستمی حاضر نبود از کات استفاده کند! صحنه مذکور بالاخره ضبط می‌شود، اما کیارستمی با خونسردی اعلام می‌کند که به برداشت دومی نیاز داریم چون ممکن است فیلم در لابراتوار خراب شود! این مسئله موجب می‌شود تا مهرداد فخیمی فیلمبردار گروه را ترک کند. فخیمی در اوج بگومگو با کیارستمی نسخه‌ای از کتاب فیلم و کارگردان نوشته دان لیوینگستن را به کیارستمی نشان می‌دهد. کیارستمی با خواندن کتاب متوجه می‌شود نان و کوچه بر اساس فرمول‌های ارائه شده پر از اشتباه است. از این‌جا تردیدهای وی شروع می‌شود. اما به کار خود ادامه می‌دهد و در نهایت پس از تحسین هژیر داریوش در مصاحبه مطبوعاتی اعتماد به نفس او را برمی‌گرداند.

«زنگ تفریح» فیلمی ایرانی ساخته عباس کیارستمی در سال 1351 خورشیدی است. به خلاف فیلم نخست از این فیلم استقبال چندانی نشد. منتقدان نیز این فیلم را نکوهش کردند. اما کیارستمی خود معتقد است که این فیلم راه جدیدی در سینما می‌گشاید، گر چه اعتراف می‌کند که قصه فیلم کمبودهایی دارد. با این همه این فیلم به نوعی آغاز سینمایی است که به آن سینمای کیارستمی می‌گویند.

«مسافر» سومین فیلمی بود که کیارستمی برای کانون پرورشی ساخت. داستان فیلم درباره نوجوانی اهل ملایر است که تصمیم دارد به تهران رفته و بازی تیم محبوبش (پرسپولیس) رادر ورزشگاه تماشا کند؛ برای تأمین هزینه‌های مسافرت با کمک دوستش (با بازی مسعود زند بگله) با چند ترفند به جمع‌آوری پول می‌پردازد. سپس به تنهایی به تهران رفته و به ورزشگاه محل برگزاری مسابقه می‌رود، ولی تا شروع مسابقه چند ساعتی باقی مانده‌است، بنابراین به جایی دیگر برای استراحت رفته و بر اثر خستگی زیاد به خواب می‌رود. زمانی که از خواب بیدار می‌شود، می‌بیند که چندین ساعت گذشته‌است و وقتی به محل برگزاری بازی برمی گردد، مشاهده می‌کند که مسابقه تمام شده‌است و او موفق به تماشای بازی نشده‌است.

¢ بهرام بیضایی 

«عمو سیبیلو» فیلمی 29 دقیقه‌ای است به نویسندگی و کارگردانی بهرام بیضایی از سال 1349. فیروز شیروانلو بانی ساخت این فیلم شد. «عمو سیبیلو» مردی است چاق، سبیلو و بی‌حوصله که برای فرار از شلوغی شهر به منزلی جدید در حاشیه شهر پناه آورده است، اما با سروصدای فوتبال بچه‌های اهالی در مقابل خانه جدید مواجه می‌شود. نام «عمو سیبیلو» را هم بچه‌ها برای او انتخاب کرده‌اند. میان عمو و بچه‌ها کشمکشی طنزگونه به‌وجود می‌آید و درنهایت بچه‌ها در این جدال برنده می‌شوند.

«سفر» فیلمی 34 دقیقه‌ای از بهرام بیضایی است که سال 1351 ساخته شد. فضای فیلم خیال‌آمیز و افسانه‌وار است. موضوع فیلم داستان دو پسربچه کارگر است که یکی در جستجوی پدر و مادرش است و دیگری او را همراهی می‌کند، به این امید که این والدین موهوم کارِ بهتری برایشان پیدا خواهند کرد. «مسافر» به موفقیت های خوبی دست یافت و توانست جایزه بهترین فیلم کوتاه از جشنواره بین‌المللی فیلم مسکو (1972) و همچنین جایزه بهترین فیلم کوتاه از جشنواره بین‌المللی فیلم شیکاگو (1972) را به دست آورد.

¢ امیر نادری 

«سازدهنی» را می توان معروف ترین ساخته امیر نادری دانشت. این فیلم با استقبال خوبی مواجه شد و توانست در جشنواره مدال طلای شهر جیفونی و همچنین جایزه گریفون برنزی یادبود دومنیکو مکولی را به دست آورد.

داستان «ساز دهنی» در مورد امیرو پسرکی است ساده و سرشار از حرکت، که در حوالی بوشهر زندگی می کند. او آن قدر افسار گسیخته است که همیشه یک پای دعوای همسن و سال‌های خودش است. عبدالله نوجوانی است که پدرش، برای آنکه او را به ختنه کردن راضی کند، یک ساز دهنی به او می‌دهد. بچه‌های بندر به ساز عبدا… علاقه‌مند می‌شوند، و عبدا… در ازای کولی گرفتن از بچه‌ها سازش را در اختیار آنها می‌گذارد. امیرو بیش از دیگران به ساز علاقه‌مند می‌شود، و بیش از دیگران به عبدا… کولی می‌دهد. مادرش (شهلا درویشی) او را سرزنش می‌کند و یکی از بچه‌ها او را «خر عبدول کل عبدا…» می‌خواند و باعث می‌شود که او به خود بیاید و در پناه کشتی به گل نشسته ای، در سکوت، اشک بریزد. او پس از این که در آب دریا آب تنی می کند، ساز دهنی را از دست عبدا… می‌رباید و پس از عبور از کوچه پس کوچه‌های شهر بندری ساز را در دریا می‌اندازد تا خود را از زیر بار ذلت خلاص کند.

نادری به عنوان نویسنده و کارگردان این اثر رئالیستی را در سال 1352 تولید کرده است. ساز دهنی یکی از سه فیلمی است که نادری در سال 1352 در جریان موج نوی سینمای ایران تولید و اکران کرد. فیلم‌برداری و تدوین این اثر را دونفر از بزرگ‌ترین اشخاص سینمای ایران، علیرضا زرین‌دست و سهراب شهیدثالث، انجام دادند. به تصویر کشیدن پوشش‌ها، آداب و رسوم و زبان بخشی از این سرزمین در گذشته‌ای نه چندان دور از برجستگی‌های فیلم محسوب می‌شود. در سازدهنی فرهنگ و سنت دوشادوش و در کنار هم حرکت می‌کنند. فرهنگی که گرچه به گذشته مربوط می‌شود، اما تحولات اجتماع را به خوبی به تصویر می‌کشد.

¢ علی اکبر صادقی

علی اکبر صادقی با ساختن دو فیلم «گلباران» در سال 1350 و «شاه خورشید»  به موفقیت‌های خوبی در این دوره رسید. وی از پیشگامان پویانمایی در ایران است و در مورد چگونگی آشنایی‌اش با این هنر گفته است: در کتابخانه کانون کتابی از والت دیزنی بود با ورق زدن این کتاب متوجه شدم که چگونه باید طراحی‌هایم را متحرک کنم، زمانی که مشغول ساخت نخستین فیلمم بودم چنان عاشق فیلم سازی شده بودم که گاه سه شب نمی‌خوابیدم. زمانی که فیلمسازی پویانمایی را شروع کردم هیچ اطلاعاتی نداشتم، اما در حین کار شروع به مطالعه کردم، دومین فیلمی که ساختم «گلباران» بود، این فیلم با اقبال بسیار زیادی در عرصه بین‌المللی روبرو شد و جوایز متعددی کسب کرد، من برای ساخت این فیلم 22 هزار و 500 تومان قرار داد بستم، اما چون زمان کوتاهی تا مایش فیلم باقی مانده بود با تیم همراهم شبانه روز کار کردیم و چیزی در حدود 25 هزار تومان هزینه کردم تا فیلم تمام شود فیلم‌های من بسیار ایرانی هستند و من همیشه می‌خواستم از کودک ۲ ساله تا مرد ۹۰ ساله در جای جای جهان بتوانند با فیلم‌هایم ارتباط برقرار کنند. من در ساخت فیلم‌هایم از کتاب‌های چاپ سنگی استفاده کردم، چون می‌خواستم فضای کارهایم به طور کامل ایرانی باشد.

***

همکاری کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان با هنرمندانی که شاید در آن روز خیلی صاحب نام نبودند ثابت کرد کرد که یکی از اهداف این سازمان فرهنگی حمایت از فکر و اندیشه فرهنگی است. قطعا هنر در کنار اندیشه می‌تواند تاثیرگذاری و ماندگاری بیشتری داشته باشد و این همان چیزی است که در دهه‌های اخیر نسبت به آن بی اعتنا بوده‌ایم و یا خیلی به آن توجه نکرده ایم. لازم به ذکر است که فعالیت‌های کانون پرورشی فقط در نشر کتاب و سینما خلاصه نمی‌شد؛ این مرکز به هنر موسیقی، پویانمایی، تئاتر و تئاتر عروسکی و همچنین دیگر هنرها اهتمام ویژه داشت که در فرصت‌های آینده به آن‌ها نیز خواهیم پرداخت.