آیین مراسم گلاب‌گیری در قزوین

رومینا اسماعیلی‌پور

اغلب وقتی نامی از گلاب و گلاب‌گیری به میان می‌آید، فکرمان به مراسم گلابگیری معروف کاشان معطوف می‌شود. اما شاید جالب باشد که بگویم این مراسم با تشریفات و آیین کامل مخصوص به خود، در استان هم برگزار می‌گردد.

«شنازند»، روستایی از توابع بخش کوهین شهرستان قزوین در استان است که پرورش گل محمدی، اولین بار در استان قزوین در این روستا انجام شد.

عملیات برداشت گل محمدی از سطح 1067 هکتار از مزارع این شهرستان از اوایل اردیبهشت ماه امسال آغاز شده و تا اواسط خرداد ماه ادامه داشت.

سری به یکی از این مزارع می‌زنم و از نزدیک در آیین استقبال از بهار و گلاب‌گیری شرکت می‌کنم.

آفتاب تندی می‌تابد. اما گرمای شدید هم مانع حضور جمعیت کثیری که برای بازدید از این جشن دور هم جمع شده‌اند نمی‌شود.

راه فرعی و حتی مسیرهای اصلی که به مزرعه گل محمدی ختم می‌شوند شلوغ و پرازدحام است و حتی پلاک اغلب ماشین‌ها از تاکستان و سایر شهرهای اطراف است.

گل‌های سرخ و صورتی گل محمدی در بوته‌های کوتاه و مسیرهای موازی، پربار به انتظار برداشت نشسته‌اند. بوی عطرشان از هر طرفی که بایستیم مستقیم به صورتمان می‌خورد.

مراسم با دف‌زنی گروهی از دختران نوازنده که لباس‌های محلی شمال کشور را بر تن کرده‌اند شروع می‌شود.

حوض کوچکی در کنار صحن اجرا با گل‌های پرپر شده گل محمدی زینت داده شده و اتاقک‌های کوچکی در فاصله نه چندان دور به فروش گلاب و سایر عرقیجات و تاج‌های گل محمدی مشغول‌اند.

مراسم با موسیقی و دف‌نوازی و رقص گروهی مردان از کردی تا شمالی ادامه پیدا می‌کند.

تراکتورها در زمین‌های مجاور مشغول کار هستند؛ هلهله و شور خاصی در مزرعه برپا شده است. سایر افرادی که بچه کوچک همراه خود دارند در ادامه مراسم غلتاندن کودکان در گل محمدی شرکت می‌کنند و نوزادان و بچه‌های کوچکشان را در سبد بزرگی از گل‌های پرپر شده می‌نشانند و روی سر و صورتشان مشت مشت گلبرگ‌های محمدی را پخش می‌کنند.

آیین غلتاندن کودکان در گل محمدی

مجری برنامه در توضیح آیین سنتی غلتاندن نوزادان در گل محمدی توضیح می‌دهد: آیین گل غلتان برای نوزادانی که اولین بهار زندگی را می‌گذرانند اجرا می‌شود و بیشتر توسط مادر، خاله، عمه و مادربزرگ انجام می‌شود. اگر تولد نوزاد با فصل بهار و زمان رویش گل‌های محمدی مصادف شود، چند نفر از زنان فامیل برای چیدن گل، اول صبح به باغ و مزارع رفته و با ذکر صلوات و خواندن ابیاتی چون:

همه کوه و کمر بوی تو داره یا محمد

کدوم گل قامت روی تو داره یا محمد

همون ماهی که از کوه می‌زنه سر

نشان طاق ابروی تو داره یا محمد

پس از جمع‌آوری گل‌های چیده شده، گل‌ها را پرپر می‌کنند و در خانه نوزاد را حمام کرده، پس از خشک کردن تن و بدنش، نوزاد را میان پارچه‌ای که معمولا سفید است و گلبرگ‌ها در آن ریخته شده، در بستری از گلبرگ‌های محمدی می‌خوابانند و چهار نفر از اعضای خانواده، چهارگوشه‌ پارچه را با صلوات و شعرخوانی و برای توصیف بیشتر زیبایی‌ها، نوزاد را در گلبرگ‌ها تطهیر می‌کنند و می‌غلتانند.

در گذشته این مراسم برای نوزادانی که در فصل بهار متولد می‌شدند و در دهمین روز پس از تولد، در حمام عمومی محل، پس از غسل روز دهم انجام می‌شد. برای دیگر نوزادان که در سایر فصول سال به دنیا می‌آمدند، این مراسم را در اولین بهار زندگی‌شان برگزار می‌کردند.

عده‌ای معتقدند که پیچاندن نوزادان در پارچه‌ سفید و غلتاندن در گلبرگ مثل غسل تعمید در دیگر ادیان است. اما برخی دیگر می‌گویند این رسم به یک افسانه‌ قدیمی ایرانی به نام گل‌خندان برمی‌گردد که در آن، انسان‌های پاک، تولد یک نوزاد را نوید می‌دادند. شاید گل غلتان، آیین گل خندان باشد، یعنی نوزادی که به دنیا می‌آید با خود برکت و خوشبختی برای خانواده‌اش به ارمغان می‌آورد.

مراسم گل غلتان از تولد یک سالگی نوزاد انجام می‌شود. در باور مردم، غلتاندن نوزاد در میان گل‌های محمدی، باعث طراوت و شادابی او و دور ماندن از زشتی‌ها و بیماری‌های مختلف می‌شود. همچنین طراوت گلبرگ‌ها از پوست بدن نوزاد محافظت کرده و کودک را خوش رو و سرزنده نگه می‌دارد.

غلتاندن نوزادان در گل محمدی، دومین اثر معنوی کشور

گل غلتان در سال ۱۳۸۹ به عنوان اولین میراث معنوی سمنان به نام شهر امیریه به ثبت ملی رسید و دومین اثر معنوی کشور بعد از عید باستانی نوروز محسوب می‌شود. شهر امیریه به دلیل قدمت برگزاری این مراسم به شهر مهربانی‌ها لقب گرفته‌ است. این مراسم در شهرهای کاشان، خراسان رضوی و گناباد نیز برگزار می‌شده و قدمتی بیش از صد سال دارد.

پیشینه‌ی گلاب‌گیری در ایران

قدمت برگزاری جشن گلاب گیری، به ۷۰۰۰ سال پیش باز می‌گردد. سال‌ها پیش، باستان‌شناسان آثاری از گل‌های سرخ را در منطقه سیلک پیدا کردند که نقوش گل در اشیای باستانی آن باقی مانده بود. همچنین جهانگرد معروف فرانسوی، شاردن، به هنگام بازدید از کاشان، به دشت‌های گل سرخ در این منطقه اشاره کرده است. به همین خاطر با توجه به فراوانی گل‌ها، گلاب‌گیری به شیوه سنتی، به اصلی‌ترین و مهم‌ترین پیشه مردمان کاشان تبدیل شد.

برای نخستین‌بار ایرانیان توانستند با استفاده از روش تقطیر، اسانس گلاب را از گل سرخ بگیرند. اگرچه امروزه گلاب کاشان شهرتی جهانی دارد، اما تولید گلاب برای اولین بار در بخش میمند استان فارس انجام شد.

گل محمدی یکی از گیاهان بومی ایران به شمار می‌رود و از هزاران سال پیش تا حدود 350 سال قبل تنها در ایران مشاهده می شد. اما در دوره حکومت صفوی، گل محمدی در کنار دستگاه‌های گلاب گیری، از ایران به عثمانی صادر شده است. در قرن نهم میلادی، گلاب از طریق جاده ابریشم به چین و هند به عنوان یکی از کالاهای مهم تجاری صادر می‌شد. هزاران سال است که ایرانیان گل سرخ می‌کارند و همچنین آیین گلاب‌گیری را زنده نگه داشته‌اند.

مراسم گلاب‌گیری در چه شهرهایی برگزار می‌شود؟

مراسم گلابگیری در اغلب مناطق اطراف کاشان از جمله روستای محمدآباد مرکزی انجام می‌شود. اقلیم کاشان به دلیل شرایط جغرافیایی خاصی که دارد بهترین محل برای کشت گل محمدی است. شهرهایی مانند: قمصر و نیاسر و روستاهایی اعم از محمدآباد مرکزی، ون، سار، وادقان، خاوه، قالهر، مرق، ویدوج، آذران، کامو از جمله مناطقی هستند که هر ساله میزبان جشن‌های کلابگیری در کاشان می شوند.

در مناطق کویری کاشان هم گل محمدی کشت می‌شود. کیفیت کشت گل محمدی در این مناطق بسیار زیاد است. به همین خاطر گلابی که از گل‌های مناطق کویری به دست می‌آید؛ کیفیت بیشتری دارد. گل‌های محمدی در این مناطق زودتر شکوفه می‌کنند. بنابراین فصل گلابگیری کاشان در مناطق کویری زودتر انجام می‌شود. علت این موضوع پایین بودن رطوبت مناطق کویری از مناطق کوهستانی است که باعث می‌شود عیار گلاب به دسته آمده از گل‌های محمدی این منطقه، بالاتر از شهرهای کوهستانی شود.

روش گلابگیری

گلاب‌گیران هر یک کیلو گلبرگ تازه گل‌محمدی را با یک لیتر آب داخل دیگ مسی می‌گذارند که روی آتش هیزمی آماده پختن است. درِ دیگ گذاشته می‌شود و یک واشر پلاستیکی بین در دیگ و قابلمه جا می‌گیرد تا بخار داخل قابلمه محفوظ بماند. روی در دیگ سوراخی تعبیه شده که لوله‌های استیل از آن می‌گذرد و یک سر لوله به پارچی مسی می‌‌رسد و گلاب آماده داخل پارچ ریخته می‌شود.

به طور کلی فرآیند تهیه گلاب شامل چنین مراحلی می‌شود:

چیدن گل: گل‌های محمدی در سحرگاه و زمانی که هنوز غنچه‌ها بسته هستند، به دست زنان و مردان چیده می‌شوند.

عطرگیری: گل‌های چیده شده به کارگاه‌های گلابگیری منتقل می‌شوند و در ظروف مخصوصی به نام دیگ ریخته می‌شوند. سپس آب به دیگ‌ها اضافه شده و حرارت ملایمی به آن داده می‌شود.

بخارگیری: با گرم شدن تدریجی دیگ‌ها، بخار معطر گل‌ها از منافذ گلبرگ‌ها خارج شده و به سمت سردکن‌ها هدایت می‌شود.

جداسازی گلاب: در سردکن‌ها، بخار گل‌ها خنک شده و به دو بخش گلاب و عرقیات گلاب تبدیل می‌شود.

نگهداری‌ و بسته‌‌بندی: گلاب و عرقیات گلاب پس از جداسازی، در ظروف مخصوص بسته‌‌بندی شده و برای عرضه به بازار آماده می‌شوند.

گل‌چین‌ها

این فرآیند حدود ۷ ساعت طول می‌کشد. برای چیدن گل‌های این مراسم، گلاب‌گیرها صبح زود مراسم گل چیدن را آغاز می‌کنند. در شهرهای اصلی گلاب‌گیری، کمتر کسی ا‌ست که در این مراسم شرکت نکند و وسایل گلاب‌گیری را در انبار خود نداشته باشد. هرکسی در مراسم  وظیفه‌ای را بر عهده دارد. کسانی که وظیفه چیدن گل‌ها را بر عهده دارند، «گل‌‌چین» هستند.

گل‌‌چین‌ها پیش از طلوع آفتاب چیدن گل را آغاز می‌کنند. دلیل آنکه صبح زود گل چیده می‌شود، این است که گل‌چین‌ها معتقدند گل، قبل از طلوع خورشید بوی بیشتری دارد. برای همین باید تمام گل‌ها پیش از طلوع آفتاب چیده شوند. آن‌ها گل را به کمک ناخن‌های دو انگشت شست و سبابه از ساقه جدا می‌کنند و در سبدهای مخصوص می‌گذارند.

مرغوب‌ترین گلاب

مرغوب‌ترین گلاب کاشان از گل‌های محمدی ارتفاعات کاشان گرفته می‌شود، گل‌هایی که نسبتا دیرتر شکوفا شده و گلاب غلیظ‌تری از آنها تهیه می‌شود. برای همین مراسم گلاب‌گیری این نقاط چند روزی دیرتر از قمصر کاشان برگزار می‌شود. مرغوب‌ترین گلاب مربوط به روستاهای وادقان و ون است، این روستا در مرز استان‌های قم، اصفهان و مرکزی قرار داشته و ۵۰ کیلومتر از شمال کاشان فاصله دارند.

گلاب چه خاصیتی دارد؟

طبق تحقیقات به دست آمده، فرآوری‌ای که روی گل سرخ یا همان گل محمدی صورت می‌گیرد، آن را به یک محصول شگفت‌انگیز هم برای مصرف خوراکی و حتی زیبایی تبدیل می‌کند. این اکسیر علاوه بر آرام بخش بودن، بوییدن آن تسکین دهنده سردرد است و به درمان بی‌خوابی نیز کمک خواهد کرد. شستشو و یا اسپری کردن گلاب روی صورت نیز به شفافیت پوست و شادابی آن نیز کمک می‌کند.

خواستگاه و صادرات گلاب علاوه بر کاشان، در دیگر شهرهای استان اصفهان، کرمان، یزد، کرمانشاه، فارس، آذربایجان شرقی و مازندران هم گل محمدی کاشته و گلابگیری انجام می‌شود، اما بالاترین درصد اسانس در ایران را گلاب قمصر کاشان دارد. ۴۰ درصد گلاب تولیدی در ایران مصرف داخلی دارد و مابقی آن سهم کشورهای حوزه خلیج‌فارس، لبنان، آلمان، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، سوئیس، برزیل و پرتغال می‌شود. در این میان عربستان مشتری همیشگی گلاب ایران است.