«آسباد» نمادی از تجلی هنر و صنعت ایرانیان

وحید حاج‌سعیدی

آسباد‌ها یا همان آسیاب‌های بادی یکی از عجایب صنعتی و گنجینه‌های تاریخی و صنعتی سرزمینمان هستند که از آنها برای آسیاب کردن گندم با استفاده از قدرت و نیروی باد استفاده می‌شود. نشتیفان شهری قدیمی است که در جنوب شرقی خواف واقع شده و محل اولین آسیاب‌های بادی در جهان است.

حفظ تاریخ ملموس و ناملموس کشور و تحویل آن با کمترین تحریف و دخل و تصرف به آیندگان، یکی از اقداماتی است که برنامه‌ریزی در جهت اجرای صحیح آن یک ضرورت است و برای ثبت جهانی آسباد نیز تلاش‌هایی آغاز شده است.

کشور ما با آثار تاریخی متعدد در زمره یکی از کشور‌های صاحب تاریخ کهن و غنی محسوب می‌شود. اقوامی که هر کدام یک پیشینه تاریخی مجزا دارند و گنجیه‌ای از هنر و موسیقی و صنایع دستی و … محسوب می‌شوند، زیربنای این ساختار غنی شده از فرهنگ و تمدن هستند. اشعار، موسیقی، پوشاک، نوع تغذیه و سازه‌هایی که در سده‌های گذشته ساخته شده‌اند، همگی بیانگر ریشه‌دار بودن این دیار است.

وجود قلعه‌ها، مساجد، مدارس، قنوات، آسبادها، عمارت‌ها، سنگ‌نگاره‌ها و … همگی نشان از تمدنی کهن و با سابقه در این دیار دارند.

اما آنچه که در این میان ضرورت دارد، در کنار حفظ آثار تاریخی به عنوان گنجینه‌های هنری گذشتگان، ثبت تاریخی این آثار نیز از اهمیت دوچندانی برخوردار است.

در واقع به موجب قانون اساسی و قانون مدیریت خدمات کشوری، یکی از وظایف حاکمیتی دولت جمهوری اسلامی، حفاظت از میراث فرهنگی کشور است. یکی از راه‌های حفاظت از این میراث، ثبت آثار ارزشمند به لحاظ تاریخی و فرهنگی در فهرست آثار ملی و جهانی است.

آسباد‌هایی که در سیستان و خراسان و یزد قرار دارند یکی از عجایب صنعتی و گنجینه‌های تاریخی و صنعتی سرزمینمان هستند که تلاش‌هایی برای ثبت جهانی آن‌ها آغاز شده است.

در حال حاضر «آسباد‌های ایرانی» به شماره ۶۱۹۲ در فهرست پیشنهادی ایران در آثار میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است. «آسباد» که به شهادت برخی مورخان و اساتید باستان‌شناسی نخستین ساخته صنعتی بشری است، قدمتی به بلندای تاریخ دارد و آسباد‌ها از دیرباز در معیشت و تغذیه مردم اهمیت زیادی داشته‌اند.

این صنعت نمادی از ترکیب معماری سنتی با نیاز‌های زیست‌بوم و بهره‌گیری مناسب از انرژی‌های پاک به‌شمار می‌آیند که از دیرباز در برخی استان‌های کشور به کار گرفته شده‌اند. در بخش‌های وسیعی از خراسان، از شمال هرات تا جنوب سیستان با بهره‌گیری از باد‌های ۱۲۰ روزه، در ایامی که با برداشت غلاتی نظیر جو و گندم مقارن است (اواخر اردیبهشت تا پایان شهریور)، آسباد‌ها به کار می‌افتند.

جالب این‌که عملکرد آسباد‌ها در گستره شرق ایران یکسان و از نظر ظاهری شبیه به هم است، اما بسته به موقعیت مکانی و شدت باد و حتی سنت‌های معماری بومی از لحاظ ظرایف معماری تفاوت‌هایی دیده می‌شود که نشان از درایت و دانش بالای ایرانیان در گذشته‌های دور است.

با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد آسباد‌ها و خصوصیات عملکردی و زیبایی‌شناسانه، بازتعریف، مرمت، معرفی و در نهایت هموار ساختن مسیر در جهت ثبت آن‌ها در فهرست میراث جهانی اهمیت بسیار پیدا می‌کند.

جا دارد مسئولان استان‌ در بازسازی این سازه‌های تاریخی، جلوگیری از تخریب و فرسایش و فراهم نمودن زمینه برای ثبت جهانی این یادگاران کهن، عزمی جدی داشته باشند و با ثبت جهانی این صنعت، هنر معماری و صنعت ایرانیان بار دیگر زبانزد جهانیان گردد.