آراستن باغ کلمات با «ویراستاری»
- شناسه خبر: 1686
- تاریخ و زمان ارسال: 30 شهریور 1401 ساعت 08:00
- بازدید :
انسیه بخارایی
مقدمه
سوگند به قلم و آنچه را با قلم می نویسند.
یکی از مهمترین رویدادهای زندگی بشر اختراع خط و مهارت نگارش بر روی اجسام بود.
درواقع اختراع خط سرچشمه پیدایش تمام تمدنهای انسانی، پیشرفت و تکامل علوم، بیداری اندیشه و افکار بشر تا به امروز بوده است، تا آنجا که دوران زندگی بشر را به دو دوران تاریخی و ماقبل تاریخ تقسیم کردهاند؛ به عبارتی عصر پیدایش خط را «دوران تاریخی» و پیش از آن را «دوران ماقبل تاریخ»میگویند.
با اختراع خط بود که انسان توانست اندیشه و ماجرای زندگی خود را روی صفحات نقش کند و با نسل خود و آیندگان ارتباط برقرار نماید. بنابراین خط، هنر و ابزاری است برای ثبت ذهنیات و تفکرات انسان که در هر منطقه به شیوه و قواعد خاص خود در آنجا رواج یافته است.
از آنجایی که هنگام نوشتن، تمام نیروی نویسنده صرف تفکر، ارتباط منطقی جملات و ثبت تفکر بر روی کاغذ میشود، لازم است تا معمولا هر نوشته پس از نگارش، ویرایش شود. بنابراین هر متنی پس از نگارش از جهات گوناگون همچون محتوا، زبان، دقت، نظم و آراستگی، علایم نگارشی، غلطهای املایی و … باید بازبینی شود. به این بازنگری، در اصطلاح «ویرایش» یا «ویراستاری» و به کسی که این کار را انجام می دهد «ویراستار» میگویند. «ویرایش» درواقع هم هنر است و هم فن و مهارتی که اکتسابی بوده و مستلزم کسب تجربه میباشد.
ویژگیهای ویراستار
ویراستار، متن نگارش شده را از لحاظ ایرادات ظاهری و محتوایی ویرایش میکند. ویراستار متخصص باید ضمن حفظ روح هر اثر و بنا به آگاهیای که از نیّات نویسنده دارد، دست به اصلاح متن به گونهای بزند که خدشهای در مفهوم و محتوای آن رخ ندهد.
یک ویراستار خوب باید با اصول نویسندگی و علایم نگارشی و نشانههای اختصاری آشنا باشد. باید بداند که جملات را در کدام قالب بنویسد تا بازخورد بهتری کسب و مخاطب را جذب کند. او باید حتما از موضوع مورد بحث نویسنده، آگاهی داشته و در حوزههای همجوار هم مطالعاتی داشته باشد تا اگر با نوشته ای غلط روبرو شد بداند که مشکل کار از کجاست. آیا ساختار جمله اشتباه است یا استدلالها ضعیف هستند؟ یک ویرایشگر خوب باید یک نوشته را مرور کند تا بداند از کجا میتواند برای پیشبرد کار خود و قابل درک و جذاب شدن متن، راهحلی به کار برد. کجا را به اندازه کافی حذف کند یا تغییر دهد تا پیام بدون ابهام به خواننده منتقل شود. بنابراین برآورده کردن نیازهای ناشر، نویسنده و خواننده منوط به داشتن مهارت کافی، اعتمادبهنفس، دقت و ظرافت در کار و تواضع است که تمام این ویژگیها باید در وجود ویراستار ماهر باشد.
ویراستار، بستگی به نوع متنی که ویرایش میکند باید از چهارچوبها و قوانینی که برای سازمان و دستگاه مربوطه اهمیت دارد آگاهی داشته باشد.
داشتن دانش فنی در رسمالخط، نشانهگذاری، تسلط بر شیوهنامهها و آشنایی با اصول فنی حروفچینی برای ویراستاران ضروری است. همچنین ویژگیهایی در ویراستاران نظیر وجودِ ذوق ادبی، انگیزه، علاقه کافی و دقت و حوصله در کار ویرایش از اهمیت بالایی برخوردار است.
آشنایی با اصطلاحات علمی و تخصصی، به کار رفته در متن نیز برای ویراستار ضروری است که در هر حوزهای بهتر است ویراستار تخصصی آن حوزه برای ویرایش متن موردنظر، کار را به عهده گیرد.
¢ لزوم ویرایش متن
نویسندگان در هنگام نوشتن به دلیل اینکه با گفتوگوی درونی خود و با تصویر کاملی که از مطلب خود در ذهن دارند مینویسند، گاهی از بیان منظور واقعی خود به دلیل اینکه در نوشتار انتقال لحن ممکن نیست، بازمیمانند و خواننده چون این پیشزمینه را ندارد ممکن است منظور متن را به اشتباه برداشت کند. این اسیربودن در دامِ لحن ذهنیِ باعث میشود خواننده هم با لحن دیگری متن را بخواند و در نتیجه معنا منتقل نمیشود.
به دلیل اینکه در گفتار، لحن وجود دارد؛ اما در نوشتار لحن نیست، نویسنده باید با نشانهها و ترفندهایی، لحنِ مدنظرش را در تاروپود متن بگنجاند تا خواننده نتواند با لحن دیگری متن را بهاشتباه بخواند.
اما گاهی نویسندگان در تشخیص اشتباهات در نوشتههای خود بسیار بد عمل میکنند. این به دلیل دلبستگی به کار خودشان و همچنین آگاهی از آنچه میخواستند بگویند میباشد که آنها را نسبت به خطاها غافل میکند و نتیجه آن، تولید محصول نهایی کسلکننده و دارای اشکال میشود. بنابراین برای غلبه بر این مشکل، ویرایش متن لازم است؛ زیرا هیچکس نمیتواند در اولین تلاش خود، صد درصد محتوایی بدون اشتباه تولید کند. برای اصلاح همه اشتباهات تایپی و همچنین انواع دیگر، به جفت دوم ویرایش نیاز است تا در انتها یک مقاله با کیفیت عالی تولید شود.
¢ انواع ویرایش
ویراستاری دارای سطوح و ابعاد مختلفی است. شاید اگر از افرادی که با دنیای ویرایش آشنایی کافی ندارند، درباره ویرایش و مهارتهای ویراستار پرسش شود، پاسخهایی مانند رفع غلطهای املایی و دستوری و مواردی از این دست بدهند؛ اما ویرایش تنها خلاصه به این موارد نمیشود که در ادامه به مراحل و انواع ویراستاری اشاره خواهیم کرد.
¢ ویرایش فنی
ویرایش فنی یعنی رسیدگی به ظاهر نوشتهها و رفعکردن تمام اشتباهات املایی و نکاتی که ظاهر نوشتهها را مخدوش میکند.
یکدست کردن رسم الخط کلمات، اصلاح غلطهای املایی، اعمال نشانهگذاریهای متن، اعمال قواعد عددنویسی و اعرابگذاری، کنترل پاراگرافبندی، مشخص کردن حدود نقل قولها، وارسی ارجاعات و پانوشتها، کالبدشناسی اثر شامل کنترل عکسها، نمودارها، جداول فهرست مطالب و واژهنامه و … از مهمترین موارد ویرایش فنی هستند.
ویرایش فنی به معنای کشیدن دستی بر سر و روی مطالب است تا خوانش متن از نقطهنظر مسائل ظاهری برای مخاطبان ساده و راحت شود. یادتان باشد که غنیترین محتوا هم بدون ویرایش، به سندی ناآراسته بدل میشود که برای ارائه آن، وقت و زمان کافی به کار نرفته است.
¢ ویرایش زبانی و ساختاری
رعایت نکات دستوری و قواعد زبان هم در ویراستاری متنهای مختلف بسیار مهم است. دستور زبان و قواعد آن به معنای موضوعاتی مانند جایگاه اجزای کلمه در جملات، انتخاب افعال مناسب در هر عبارت، توجه به ساختارهای زبان و مسائلی از این دست است.
باید هر متنی چه مقالات علمی، چه مقالات ترجمه و هر متن دیگری از نقطهنظر زبانی و ساختاری ویراستاری شود. اگر جملات و عبارات از نظر دستوری دارای اشکالاتی باشند، امکان دارد که پیام متن به درستی به مخاطب منتقل نشود و علاوه بر آن، سرعت درک متن هم از سوی مخاطب پایین خواهد آمد و خواننده چندان رغبتی برای خواندن بقیه مطالب نخواهد داشت.
¢ ویرایش محتوایی و علمی
ویرایش محتوایی و علمی هم از انواع بسیار مهم ویرایش است که فقط ویراستاری ماهر و آگاه نسبت به موضوع تخصصی موجود در متن از عهده انجام آن برمیآید.
ویرایش محتوایی و علمی کار هر کسی نیست. مثلا فرض کنید که قرار است، مقالهای علمی به مجلات معتبر بینالمللی سپرده شود. در این صورت، نیاز به ویراستاری مقاله ISI شدت میگیرد. ویراستاری مقالات علمی فقط از عهده کسانی برمیآید که علاوه بر آگاهی نسبت به نکات ویرایشی متداول به موضوع موردبحث در مقاله و متن هم اشراف کامل دارند.
اگر ویراستار نداند که منظور متن چیست و عناوین موجود در آن پیرامون چه مسائلی هستند، هرگز نمیتواند از صحت یا غلط بودن آنها اطمینان حاصل کند. مثلا فرض کنید که مقالهای علمی در حوزه مهندسی الکترونیک نوشته شده است. بدیهی است که ویراستاران معمولی نمیتوانند از عهده ویرایش این کار برآیند. چنین کاری به ویراستاری تخصصی نیاز دارد. یعنی فردی باید به سراغ ویرایش آن برود که از زمینه علمی برق و الکترونیک سردرمیآورد و با اصطلاحات و مفاهیم این مقوله آشناست.
¢ مسئولیتهای ویراستار
ویراستار در قبال «خود، نویسنده و خواننده» مسئولیت خطیری دارد. مسئولیت ویراستار در برابر خودش این است که مدام بیاموزد. اگر میبیند در یک زمینه نقص دارد، آن نقص را خودش بهکمک کتاب، مقاله، اینترنت در خلوت خود برطرف کند. بنابراین در هر رشتهای از رشتههای ویرایش کار میکنید، باید دائم خودآموزی داشته باشید.
از آنجایی که عربی بخشی از زبان ماست و بسیاری از کلمات عربی در زبان فارسی کاربرد دارند بنابراین ویراستار باید از زبان عربی به قدر لازم اطلاع داشته باشد. همچنین بهتر است تا به زبان انگلیسی نیز مسلط باشد تا دامنه فعالیتش در زمینه ترجمه نیز وسعت یابد.
همچنین لازم است تا ویراستار به زماننگری و زمانبندی توجه کند و بر سرعت کار خود بیفزاید تا بتواند کار را در زمان مقرر تحویل دهد و فرصت استراحت نیز داشته باشد.
یک ویراستار اگر بخواهد این راه را مدام ادامه بدهد باید مراقب سلامت روح و جسم خودش باشد زیرا با تمرکز روی کار و نشستن طولانی ممکن است کمردرد، چشمدرد، ضعیف شدن چشم، ضعیف شدن عضلات گردن و مشکلات دیگر برای ویراستاران به وجود آید، بنابراین میطلبد که یک ویراستار از خودش مراقبت کند، ورزش کند، در بین کارش قدم بزند و حرکات کششی انجام دهد و به چشمان خود نیز استراحت داده و کاری لذتبخش میان آن انجام دهد. گاهی متنی پُر غلط آنچنان ذهن ویرایشگر را به هم میریزد و انرژی اورا میکاهد که دیگر توانی برای ادامه کار ندارد و از کیفیت و علاقه به کارش نیز کاسته میشود زیرا ویرایش کاری به شدت «فرساینده» است.
¢ مسئولیت ویراستار در برابر نویسنده
دومین مسئولیت ویراستار در برابر نویسندگان و پدید آورندگان هست. ویراستار باید بدون غرضورزی و جانبداری فکری، سیاسی، مذهبی متن را ویرایش کند؛ چنانکه که گویی برای کتاب خود دارد ویرایش میکند و حتی اگر با نویسنده مشکل شخصی دارد نباید کمکاری در انجام ویرایش صورت گیرد. اخلاق حرفهای اقتضا میکند عالیترین کار را طبق قرارداد و توافق انجام دهیم؛ یعنی خیرخواهی بیقیدوشرط داشته باشیم.
یک ویراستار خوب میتواند با راهنمایی هوشمندانه نویسندهی بد را به نویسنده خوب تبدیل کند و او را پرورش دهد و از تقلبهای احتمالی در متن و مطلب دزدی جلوگیری کند. او میتواند به صاحب اثر بگوید که به درد نوشتن میخورد یا نه؛ و استعدادش را به او یادآوری کند که با ممارست، نویسنده زبردستی میشود یا مثلا به او بگوید «تو به درد فیلمسازی میخوری و دیگر نمایشنامه ننویس» یا به قول محمد اسفندیاری در مقاله «از بهر خدا منویس» به او بگوید: تو را به خدا دیگر ننویس!
زیرا «اگر نوشتن و گفتن هنر است، گاهی نیز نگفتن و ننوشتن هنر است و افسوس که بسیاری از قلمبهدستان این هنر را نیاموختهاند» و بازهم افسوس بر هزاران درختی که سالانه برای مطامع شخصی بسیاری از نویسندگان قطع و تبدیل به کاغذ میشوند تا به صورت کتابهایی کمارزش و بی محتوا و تکراری مبدل شوند که صرفا مورد ممیزی نداشتهاند و مجوز چاپ گرفتهاند تا توسط ناشرین بدون در نظر گرفتن رسالت قلم چاپ شوند!
¢ مسئولیت ویراستار در برابر خواننده
«دکتر احمد شهدادی» نویسنده و استاد دانشگاه و مدرس فن ویرایش، در چهارمین دورهمی ویراستارانه در نشستی با عنوان «لقمه آموزشی» از مسئولیت و رسالت ویراستاران، چنین سخن به میان آورد: «مسئولیت شما ویراستاران در برابر جامعه این است که کتابهای بد ویرایش نکنید، مطالبی را که به درد نمیخورد، حتی اگر پول خوبی هم در آن باشد، ویرایش نکنید؛ چون ما داریم پشتصحنه کار میکنیم و باعث میشویم که موجوداتی پا به جهان بگذارند و بیایند در فرایند نشر و کاغذ حرام بشوند و چاپخانه و کارگر چاپخانه انرژیاش حرام بشود و آب و برق مصرف بشود و …»
او ادامه میدهد: «ویراستار در درجه اول طرفدار خواننده است، طرف نویسنده نیست. نمیتواند خواننده را فراموش کند، بهبهای اینکه از نویسنده مزد میگیرد. او باید بپرسد آیا خواننده از این مطالب بهرهای میبرد؟ آیا اینها را درست میفهمد؟ رسمالخط کتاب خوب است؟ اندازه قلم کتاب برای چشمهای خواننده مناسب هست یا نه؟ آیا دروغ و اغراق در آن نیست؟ کتابی را که میشود جلد شومیز مقوایی سبک داشته باشد، لازم نیست جلد گران بگذارند. ویراستار باید این پیشنهاد را بدهد که با جلد سخت، کتاب برای خواننده گران از آب درمیآید. میشود ارزانتر این را تهیه کرد.»
شهدادی میافزاید: «ویراستار باید به هر شکل ممکن از خواننده دفاع کند. او باید از مرزهای اخلاقی، فکری، بینشی خواننده دفاع کند. مثلاً اگر کتابی قومستیز است، باید بدانیم این کار اخلاقی نیست و به مولف تذکر بدهیم. زیرا اقوامی در این کشور وجود دارند و نباید طنزی قومستیزانه در جایی از کتابی باشد که نژادها را ناراحت کند. ما در برابر خوانندگانمان بیشمار مسئولیت اخلاقی داریم.»
او اظهار میکند: «آخرین دروازهای که کتاب از آن رد میشود، ویراستار هست. اگر قبلا نویسنده، ناظر، ناشر و… میدیدند، این اشکالات را میگرفتند. حالا که نگرفتند، یعنی از چشمشان رد شده و ندیدهاند؛ بنابراین مسئولیت ویراستار سنگینترین مسئولیت است؛ چون دیگر بعد از ویراستار کسی نیست که این موارد را تذکر بدهد. اینهمه کتابهای بیمنطق و بیمعنا شاید محصول کار ویراستاران بیدقت یا کم دقت است، کسانی که بهمقتضای اخلاق حرفهای عمل نکردهاند.»
¢ ویراستار، تلاشگری بیصداست!
هر کتابی در هر زمینهای که منتشر میشود، قطعا ویراستار در بهتر و ارزشمند شدن آن اثر دخیل بوده است. ویراستاری که در تنهایی و سکوت در جهانهای مختلفی پا به پای نویسنده سیر میکند؛ با او به هیجان میآید؛ با او میگرید و هرجا که قلم نویسنده میلنگد او به یاریاش میشتابد. مانند پزشکی دلسوز، متن را از عیبها و بیماریهایش رهایی میبخشد و در آخر هم تلاش و سختیهای او برای کسی معلوم نمیشود. «صبر» بخش جدانشدنی از کار ویراستاری است. ویرایشگر هم قاضی بیطرف است و هم اصلاحگری خیرخواه، که در پیچ و خم زندگی و تامین معاش، دغدغهاش رشد فرهنگ است و بس…
هرچند سخن در اینباره بسیار است و پرداختن به مقوله ویراستاری نیاز به پژوهش و آموزش بسیار دارد اما این مطلب را با سخنی از دکتر شهدادی به پایان میبریم که گفته است: «ویراستار صدایی ندارد؛ یعنی صدایش جایی شنیده نمیشود. ویراستاران در پشتصحنه کار میکنند و صدای آنها را از سفیدخوانیِ صفحات کتاب میتوانیم بشنویم! با این وجود، همیشه تنهایی ویراستارانه برایم ارزشمند بوده است؛ شمایید و چند برگ کاغذ و یک قلم و احیاناً کتابخانه و تجربهای که باید به خدمت بگیرید تا یک اثر را سرپا نگه دارید.»
